W dniach 1-3 czerwca 2022 roku w Muzeum Narodowym w Poznaniu oraz w Muzeach: Narodowym Rolnictwa w Szreniawie i Pierwszych Piastów na Lednicy odbyła się konferencja Muzeum XXI wieku. W 100-lecie I zjazdu muzeów polskich w Poznaniu. Organizatorzy sesji pragnęli zdiagnozować w jakim stopniu środowisku muzealnemu udało się uporać z problemami postawionymi przed wiekiem przez naszych poprzedników, a na ile zachowują one swoją aktualność.

W sierpniu 1921 roku w gmachu ówczesnego Muzeum Wielkopolskiego (dzisiejsze Muzeum Narodowe w Poznaniu) odbył się pierwszy po odzyskaniu przez Polskę niepodległości zjazd delegatów muzeów polskich. Zgromadził on wybitnych muzeologów z Warszawy, Lwowa, Krakowa, Wilna i Poznania, którzy reprezentowali zarówno muzea artystyczne, jak również historyczne i przemysłowe. W kontekście niedawno odzyskanego bytu państwowego przedstawiono najistotniejsze wówczas problemy muzealnictwa w zrastającej się po zaborach Polsce: kategoryzację muzeów, przygotowanie przedmiotowej ustawy, kształcenie kadr oraz budowę nowych gmachów (po raz pierwszy postulowano wtedy utworzenie Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie). Wiele czasu poświęcono także konserwacji zabytków oraz współpracy muzeów z konserwatorami wojewódzkimi. Wymiernym osiągnięciem poznańskiego spotkania było powołanie Związku Polskich Muzeów Historyczno – Artystycznych. W okresie międzywojennym odbyło się jeszcze kilka kolejnych zjazdów przedstawicieli muzeów (w tym w 1933 roku ponownie w Poznaniu).

Przedstawienie dorobku naszego muzealnictwa minionego wieku (choć kilka referatów było zanurzonych znacznie głębiej w przeszłość), zwłaszcza w aspekcie jego społecznego oddziaływania, stanowiło główne zamierzenie poznańskiej konferencji jubileuszowej. Pozostałe cele obrad koncentrowały się na prezentacji oryginalnych polskich koncepcji muzeologicznych, ale także, pro domo sua,  przypomnieniu roli, jaką odegrały w dziejach naszej dyscypliny wielkopolskie instytucje muzealne i postaci z nimi związane. W ostatniej części konferencji padły z kolei pytania o wyzwania stojące przed muzealnictwem u progu trzeciej dekady XXI wieku.

Założenia wstępne konferencji opracował niżej podpisany (wraz z Marią Gołąb), jednak ostateczny kształt sesji był dziełem Rady Naukowej pod przewodnictwem Doroty Folgi-Januszewskiej. Zaangażowanie Przewodniczącej Rady w przygotowaniu merytorycznym przedsięwzięcia okazała się niezwykle istotna. W wielu przypadkach wskazała ona kandydatury autorów wystąpień, a warto tu dodać, że wszystkie teksty były dostępne na konferencji w postaci tomu opublikowanego pod redakcją naukową Marii Gołąb[1]. Rada rekomendowała także organizatorom konferencji uzupełnienie jej programu o II tom pokonferencyjny, w którym znalazłyby się teksty pozyskane w formule call for papers.

Muzeum Narodowe w Poznaniu było głównym organizatorem jubileuszowej sesji[2], natomiast Muzea: Narodowe Rolnictwa w Szreniawie i Pierwszych Piastów na Lednicy (wraz z Fundacją Muzeów Wielkopolskich) – jej współorganizatorami. W ich siedzibach uczestnicy odbyli wizyty studyjne drugiego i trzeciego dnia konferencji. Patronat Honorowy nad wydarzeniem objął  Prezydent RP Andrzej Duda, a jego finansowanie zapewniło Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Partnerem konferencji był z kolei Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów.

Jako pierwszy wystąpił Andrzej Dera, Sekretarz Stanu w Kancelarii Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, który odczytał przesłanie od Andrzeja Dudy. Następnie zabrał głos Jarosław Sellin, Podsekretarz Stanu w Ministerstwie Kultury i Dziedzictwa Narodowego, który przeczytał list od Wicepremiera Piotra Glińskiego. Kolejny mówca, Marek Woźniak, Marszałek Województwa Wielkopolskiego, podkreślił szczególną wagę, jaką samorząd regionu przykłada do kultury, a w szczególności do muzealnictwa. Tomasz Łęcki, dyrektor Muzeum Narodowego w Poznaniu, witając z kolei uczestników konferencji życzył im owocnych obrad, ale także odczucia odświętnego nastroju jubileuszowego spotkania muzealników.

Na pierwszą część sesji złożyły się zagadnienia morfologii naszego muzealnictwa. Wprowadzenie do niej stanowiło wystąpienie Krzysztofa Pomiana Kolejne spekulacje o przyszłości muzeów, które, z powodu nieobecności autora w Poznaniu, odczytała Dorota Folga–Januszewska. Jeden z największych autorytetów współczesnej muzeologii w dość przewrotny i nieoczekiwany sposób określił w swoim tekście ekologię jako ideologię społeczną, prowadzącą do śmierci muzeów. To swoiste trzęsienie ziemi było punktem wyjścia do rozpoczęcia właściwych obrad i sekwencji referatów, podejmujących zagadnienia proweniencji muzealnictwa na gruncie polskim, a także prawodawstwa związanego z tą dziedziną. Moderatorką części otwierającej konferencję, opatrzonej podtytułem Początki muzealnictwa polskiego, była także Przewodnicząca Rady Naukowej poznańskiej konferencji. Pierwszy referat, autorstwa Tomasza F. de Rosseta był – zgodnie z tytułem – szkicem do mapy muzealnej Rzeczpospolitej A.D. 1921. Autor przypomniał znaczące słowa Feliksa Kopery, wypowiedziane u progu odzyskanej przez Polskę niepodległości, że ściśle biorąc Polska publicznych muzeów, urządzonych w sposób europejski nie posiada[3]. Nie znaczy to, rzecz jasna, że na ziemiach polskich nie było wcześniej muzeów – w roku poznańskiego zjazdu muzeologów działało ich około 200, choć tylko część z nich powstała jako placówki polskie[4]. W swoim referacie autor przypomniał korzenie naszej dyscypliny, wymieniając najważniejsze inicjatywy kolekcjonerskie od początku XIX wieku, ale, co istotne, zwrócił on także uwagę na „wyparte” konteksty muzealnictwa na ziemiach polskich, takie jak choćby muzea i izby pamięci jednostek wojskowych zaborców. Drugi z referentów, Michał Mencfel, przedstawił mniej znaną powszechnie historię ziemiańskich kolekcji w Wielkopolsce. Z kolei Kamil Zeidler podjął się omówienia historii ustawodawstwa polskiego w aspekcie muzealnictwa i ochrony zabytków.

Druga sesja referatowa pod przewodnictwem Pawła Jaskanisa, zatytułowana Pro domo sua, przypomniała kilka wybitnych inicjatyw muzeologicznych z Wielkopolski. Otworzył ją tekst Joanny Minksztym poświęcony kolekcji etnograficznej Heleny i Wiesławy Cichowicz, stanowiącej fundament wielkopolskich zbiorów w tej dziedzinie. Dwa kolejne, niezwykle ciekawe wystąpienia traktowały o historii poznańskiego Muzeum i jego zbiorów od momentu odzyskania przez Polskę niepodległości aż do końca II wojny światowej: Kamila Kłudkiewicz zrekonstruowała wizje kolekcji Muzeum Wielkopolskiego, budowanych przez jego dwóch międzywojennych dyrektorów: Mariana Gumowskiego oraz Nikodema Pajzderskiego, natomiast Ewa Syska odsłoniła nieznane szerzej losy nazistowskiego Kaiser Friedrich Museum Posen w latach 1939-1945, kierowanego przez Siegfrieda Rűhle. Referaty te, a zwłaszcza ten drugi, mogący służyć za swoiste pars pro toto dziejów polskiego muzealnictwa pod okupacją niemiecką, wzbudził żywy oddźwięk wśród uczestników konferencji.

Tematyka następnej części obrad, której przewodniczył Tomasz de Rosset, zawierała się w jej tytule: Muzea międzywojnia, przypominając zapomniane, a często niezwykle interesujące przykłady rodzimych koncepcji muzeologicznych tego czasu. Jan Święch poświęcił swoje wystąpienie nowatorskim realizacjom muzealnictwa etnograficznego na ziemiach polskich, przypominając wybitnie zasłużoną na tym polu postać Bronisława Piłsudskiego. Hubert Kowalski i Krzysztof Mordyński wspomnieli o warszawskich instytucjach muzealnych, powstających od II połowy XIX w. do wybuchu II wojny światowej, które charakteryzowały się edukacyjnym i niezwykle utylitarnym społecznie profilem działania. Z kolei Iwona Luba dokonała porównania autonomicznych koncepcji, sformułowanych w Międzywojniu przez dwóch wybitnych muzeologów młodszego pokolenia: Tadeusza Dobrowolskiego i Mariana Minicha. Szkoda, że nie udało się dojechać na sesję Katarzynie Maniak, która miała przybliżyć uczestnikom konferencji wybitne postaci przed- i powojennego muzealnictwa krakowskiego: Zdzisława Żygulskiego jun., Tadeusza Seweryna oraz Jerzego Świecimskiego. Na szczęście tekst ten, tak jak i pozostałe wygłoszone na sesji referaty znalazł się w opublikowanym na konferencję tomie. Kilka miesięcy temu dotarła do nas tragiczna wiadomość o śmierci Agnieszki Łuczak, która przygotowała referat poświęcony grabieży dóbr kultury polskiej podczas II wojny światowej i tuż po jej zakończeniu. Referat ten odczytany został przez autora niniejszego sprawozdania. Zwieńczeniem pierwszego dnia obrad była projekcja 10 krótkich filmów prezentujących historię poznańskiego muzeum, zrealizowanych przez Bartosza Ratajczyka i niżej podpisanego.

Dzień drugi sesji rozpoczęło wystąpienie Piotra Rypsona, przewodniczącego Polskiego Komitetu Narodowego ICOM, który odniósł się do aktualnej sprawy zmian na stanowiskach dyrektorów polskich muzeów (m.in. ostatnio Jarosława Suchana w Muzeum Sztuki w Łodzi). Szef polskiego ICOM-u postulował potrzebę sanacji trybu podejmowania decyzji kadrowych poprzez przywrócenie konkursów na stanowiska kierownicze w instytucjach kultury, w miejsce nominacji z klucza politycznego. Postulat ten stanowił bezpośrednie nawiązanie do apelu ze zjazdu sprzed stulecia, na którym sprawa jakości kadr zarządzających muzeami również wybrzmiała z całą mocą.

Część sesyjną pod przewodnictwem Rafała Wiśniewskiego, zatytułowaną Za żelazną kurtyną,  otworzył referat Andrzeja Rottermunda poświęcony dziejom i zasadniczym problemom polskiego muzealnictwa po II wojnie światowej. Pod nieobecność autora został on odczytany przez Marię Gołąb. W tak zarysowanym kontekście ogólnym pojawiły się prezentacje przybliżające lokalne, choć bynajmniej nie prowincjonalne powojenne koncepcje muzeologiczne. Dwie pierwsze z nich były poświęcone realizacjom wizji programowych w wiodących polskich muzeach narodowych: w Krakowie (autorka: Diana Błońska) i Poznaniu (autorka: Grażyna Hałasa). Ostatnie w tej części sesji wystąpienie Andrzeja M. Wyrwy odsłoniło kulisy powstania i budowy kolekcji Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy.

Kolejny blok konferencji, zatytułowany Funkcje społeczne muzeów otworzył referat Jana Maćkowiaka, dyrektora Muzeum Narodowego Rolnictwa w Szreniawie poświęcony celom utworzenia w 1964 roku podległej mu instytucji. Jak podkreślił autor, szreniawskie muzeum świadomie odwołuje się do tradycji XIX-wiecznego Muzeum Przemysłu i Rolnictwa w Warszawie, którego program działania opierał się na edukacji i – mówiąc językiem dzisiejszym muzealnictwa – partycypacji rozmaitych kręgów i warstw odbiorców. Głębokie społeczne zaangażowanie szreniawskiego muzeum, ufundowanego dziś w znacznym stopniu na gruncie antropologii kulturowej, stanowi cechę wspólną z zupełnie inaczej sprofilowanym co prawda, artystycznym Muzeum Sztuki w Łodzi. Muzeologiczną wizję Ryszarda Stanisławskiego z lat 70. XX wieku zrekonstruował w swoim wystąpieniu Jarosław Suchan. Zwrócił on uwagę, że zainicjowana przez Stanisławskiego misja miejsca prezentującego sztukę abstrakcyjną, a jednocześnie otwartego na wielu zróżnicowanych odbiorców, z czasem stała się wyrazem głęboko egalitarnego stosunku łódzkiego muzeum wobec swojego otoczenia, także podczas dyrektury tamże autora referatu.

Niestety, nie dotarł do Poznania Zbigniew Tucholski, który jako jedyny na konferencji poświęcił swój referat problemom muzealnictwa technicznego w Polsce. Nieobecność prelegenta i jego tekstu w przestrzeni sesji, zdawała się symbolicznie ilustrować tożsamy stan rzeczy w odniesieniu do przedmiotowego zagadnienia w polskim dyskursie muzeologicznym.

Na koniec tego bloku wystąpień Paulina Florjanowicz i Marcin Komosa omówili program „Niepodległa”, związany ze 100-leciem odzyskania przez Polskę niepodległości, przedstawiając także nowy ministerialny program finansowania wydarzeń muzealnych, skupionych wokół tysięcznej rocznicy koronacji Bolesława Chrobrego. Prezentacja ta stała się klamrą spinającą tę część konferencji z jej odsłoną finałową.

Zatytułowana Dziś i jutro muzeów i moderowana przez Paulinę Florjanowicz, zgromadziła ona największą liczbę wystąpień. Wśród nich, Anna Ziębińska-Witek przeprowadziła próbę analizy porównawczej polskich muzeów historycznych w XX i XXI wieku, dokonując ich podziału na trzy kategorie: domy historyczne, tradycyjne muzea obiektowe oraz muzea narracyjne. Katarzyna Zielonka-Kołtońska opisała stan muzealnictwa polskiego w warunkach ograniczeń wprowadzonych w związku z pandemią COVID-19, podkreślając, że ujawniły one liczne niedomagania w „obszarze usług cyfrowych”. Z artykułem tym korespondowała analiza wpływu pandemii na obecność muzeów w cyberprzestrzeni, dokonana przez parę autorów: Mariannę Otmianowską oraz Rafała Wiśniewskiego. Pytali oni w jakim stopniu – i czy w ogóle – jesteśmy w stanie przenieść do wirtualnej rzeczywistości i odczuwać tam Gadamerowskie  „doświadczenie sztuki jako świętowania”, towarzyszącego zwiedzaniu muzeów w przestrzeni realnej.

Tomasz Kaczmarek i Marcin Poprawski podjęli się opisu funkcji muzeów i ich oddziaływania na „przestrzenie obywatelskie”[5] we współczesnych metropoliach. Referat Roberta Kotowskiego zaprezentował z kolei wizję muzeum jako miejsca, które może prowadzić swoistą terapię poprzez sztukę wobec wielu różnorodnych środowisk i odbiorców. Wreszcie podsumowaniem ostatniej części obrad, jak i całej konferencji był tekst Doroty Folgi-Januszewskiej, która analizując pokrótce korzenie muzealnictwa, wskazała także najistotniejsze jej zdaniem sensy współczesnego muzealnictwa, jak i trendy, które będą w nim obecne w najbliższej przyszłości.

Inclusive museum – śródtytuł z referatu końcowego mógłby służyć za parafrazę konferencji, uchwytną w wypowiedziach zdecydowanej większości jej uczestników.  Trzeciego dnia sesji prelegenci mogli uczestniczyć w wyjeździe studyjnym do siedziby jednego ze współorganizatorów konferencji – Muzeum Pierwszych Piastów na Lednicy. Warto tu jednak zaznaczyć, że jeden z dwóch głównych organizatorów konferencji: Muzeum Narodowe Rolnictwa w Szreniawie gościło uczestników konferencji wieczorem dnia poprzedniego, prezentując aktualnie dostępne wystawy i podejmując gości wybornym poczęstunkiem. Oficjalne pożegnanie uczestników sesji nastąpiło w malowniczym parku w Rogalinie (Oddziale MNP), po uprzednim zwiedzeniu pałacu i Galerii Obrazów.

Uroczysta sesja, zorganizowana w stulecie pierwszego zjazdu polskich muzeologów po odzyskaniu niepodległości zgromadziła ponad 200 uczestników z muzeów i ośrodków akademickich z całego kraju, w tym 26 prelegentów. Stanowiła ona okazję do świętowania jubileuszu i przypomnienia istotnych problemów muzeologii polskiej minionego stuleci, choć,  z powodu ograniczonej ilości czasu, nie sposób było pokusić się w Poznaniu o przedstawienie całościowego jej obrazu. Próbą jego uzupełnienia będzie wspomniany już II tom pokonferencyjny, którego publikację organizatorzy sesji  zapowiadają na rok 2023.

*Gerard Radecki – historyk sztuki (Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu), kustosz w Muzeum Narodowym z Poznaniu oraz inicjator utworzenia i kurator Muzeum Tarpana w Muzeum Narodowym Rolnictwa w Szreniawie. W latach 2007–2013 dyrektor Muzeum Początków Państwa Polskiego w Gnieźnie, autor nowego programu ekspozycji stałych tego muzeum. Wspólnie z prof. Andrzejem Tomaszewskim, przewodniczącym Polskiego Komitetu Narodowego ICOM był pomysłodawcą i organizatorem  ogólnopolskiej konferencji Muzeum XXI wieku. Teoria i praxis (Gniezno, 2009r.) oraz redaktorem monografii jej towarzyszącej. Brał udział w pracach komitetu przygotowującego wytyczne dla programów Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów Muzeum jako organizacja pracy twórczej oraz Strategia Rozwoju Muzealnictwa w Polsce. W latach 2010-2015 członek Rady Muzeum Historii Miasta Gdańska, a w latach 2016-2019 członek kolegium rocznika Muzealnictwo. Zajmuje się problematyką muzealnictwa współczesnego oraz historią muzeologii polskiej.

Adres mailowy: g.radecki@mnp.art.pl

---

[1] Maria Gołąb (red.), Muzeum XXI wieku. W 100-lecie I zjazdu muzeów polskich w Poznaniu, Poznań 2022; pdf książki dostępny jest na stronie internetowej Konferencji: https://mnp.art.pl/wp-content/uploads/2022/01/Muzeum-XXI-wieku.-W-100-lecie-I-zjazdu-muzeow-polskich.pdf. Ponadto, w celu upowszechnienia prezentowanych treści – obrady były transmitowane na stronie internetowej wydarzenia, a ich zapis pozostaje dostępny dla wszystkich zainteresowanych

[2] Za organizację konferencji była odpowiedzialna Karina Adamska, za wydawnictwa: Urszula Namiota, za promocję: Aleksandra Sobocińska (wraz z zespołami)

[3] Tomasz F. de Rosset, Szkic do mapy muzealnej Rzeczpospolitej A.D. 1921, w: Maria Gołąb

(red.), Muzeum XXI wieku…, op. cit., s. 18

[4] Ibid.

[5] Tomasz Kaczmarek, Marcin Poprawski, Funkcje muzeum w XXI w. Globalne trendy i lokalne implikacje, w: Maria Gołąb (red.), Muzeum XXI wieku…, op.cit. s. 307