W dniach 20–28 sierpnia 2022 r. odbywała się w Pradze 26. Generalna Konferencja Międzynarodowej Rady Muzeów (ICOM). Program był bardzo bogaty, a w obradach uczestniczyła liczna delegacja ICOM z Polski, w tym niemal cały skład prezydium Komitetu Narodowego. Obrady, prowadzone niezwykle sprawnie, odbyły się po raz pierwszy w systemie hybrydowym – duża liczba członków uczestniczyła na specjalnie przygotowanej platformie online. Online odbywały się wszystkie głosowania, niezależnie od formy uczestnictwa. Organizatorzy przygotowali także konferencyjną aplikację. Łącznie w konferencji wzięło udział ok. 3400 osób i 126 komitetów narodowych.

Pierwsze dwa dni poświęcone są zwykle odkrywaniu miasta, programom specjalnym i nieformalnym spotkaniom. Jednak już 21 sierpnia odbyły się spotkania przewodniczących komitetów narodowych i osobno przewodniczących komitetów międzynarodowych. Na spotkaniu komitetów narodowych, któremu przewodniczyła Muthini Twang’wa, rzeczniczka ICIM NCs, przedstawiono prace trzech grup roboczych: Working Group on Statutes and Rules, Working Group on National Committees, Working Group on Sustainablity. Skupiono się głównie na kwestiach formalnych i statutowych. Warto jednak wspomnieć o pracach nad kategoriami członków i postulatami sprecyzowania kategorii „członek student” (zaproponowano by przyjmować do ICOM studentów lat ostatnich, w jakiś sposób wkraczających do zawodu muzealnika), a także zachęcania młodych pracowników (emerging professionals) do wstępowania. Wykluczono możliwość przyjmowania do ICOM członków towarzystw wspierających muzea, sponsorów, natomiast kwestią dyskusyjną stała się kategoria „changed career”, a więc członków, którzy zaprzestali pracy lub bliskiej współpracy z muzeami, a także konsekwencji takiego stanu rzeczy. Prace będą kontynuowane; komitetom narodowym pozostawi się pewną swobodę w interpretacji niektórych kategorii.

Wiele miejsca poświęcono dyskusji na temat zrównoważonego rozwoju (sustainability) – tego, co owo pojęcie w istocie oznacza dla muzeów i ich rozwoju – oraz wypracowanych instrumentów zarządzania i kontroli. Tę dyskusję należałoby przenieść na grunt krajowy. Kierujący sprawami członkowskimi Benjamin Granjon przedstawiał postępy w obszarze baz danych członków (ICOM database) oraz w planowanym wprowadzeniu cyfrowej karty członka (wobec niekończących się problemów z kartami analogowymi, ich gubieniem, przesyłaniem itp.). Głosowano także formalne rekomendacje przedstawione przez komitety narodowe dotyczące rozmaitych aspektów funkcjonowania Międzynarodowej Rady Muzeów.

Tej samej niedzieli odbyły się ważne spotkania Komitetu Doradczego (ICOM Advisory Council) i głosowanie nad jego nowym składem. Nowym przewodniczącym Komitetu został Antonio Rodrigues (USA), a zastępczynią Medea Ekner (Szwecja). Równolegle odbyły się: zamknięte posiedzenie grupy roboczej ICOM Define poświęcone nowej definicji muzeum przygotowywanej od ostatniej konferencji w Kioto, okrągłe stoły na temat zapisów statutowych i dalszych kroków po przeprowadzonym audycie zewnętrznym oraz dyskusja na temat nowej Red List – instrumentu pomagającego zwalczać nielegalny handel zabytkami i muzealiami, tym razem skupionego na obszarze Europy Południowo-Wschodniej.

Ostatnie spotkanie 21 sierpnia, osobliwie zatytułowane „Heritage Responses in Ukraine”, poświęcono wojnie w Ukrainie; podniosło ono temperaturę dnia wypełnionego kwestiami organizacyjnymi. Głos zabierały Kateryna Czujewa, przewodnicząca ICOM Ukrainy i wiceminister kultury Ukrainy, zastępczyni przewodniczącej Anastazija Czerednyczenko, Wasyl Rożko (HERI, Tustan?) oraz przedstawiciele prezydiów komitetów narodowych Austrii, Niemiec, Szwajcarii, Francji i Polski (Piotr Rypson). Spotkanie przybrało formę wielkiego oskarżenia Rosji o niszczenie dziedzictwa kulturowego Ukrainy i świata, lecz także – co w tym kontekście ważniejsze – dotyczyło przypadków aktywnego udziału rosyjskich muzealników w rabunku muzealiów oraz w propagandowych atakach na instytucje państwa ukraińskiego. Polski Komitet Narodowy ICOM, Narodowy Instytut Dziedzictwa oraz porozumienie polskich muzeów zostały docenione przez licznie zebranych za pomoc udzielaną naszym ukraińskim przyjaciołom i instytucjom.

Kolejne dwa dni były podzielone na obrady plenarne oraz liczne prace w zespołach i grupach roboczych.

22 sierpnia

Burzliwy przebieg miały debaty dotyczące ICOM Code of Ethics for Museums. Temperaturę dyskusji wokół kwestii etycznych podniosła niewątpliwie agresja Rosji na Ukrainę i kontrowersje związane choćby z przywoływanymi haniebnymi wypowiedziami muzealnych notabli rosyjskich, np. dyrektora Ermitażu Michaiła Piotrowskiego, ale także odnotowana fala autorytarnego zarządzania instytucjami podległymi. W tym kontekście, a także wobec przyjętej, nowej definicji muzeum, postulowano konieczność rewizji dotychczasowego kodeksu etyki. Uczestnicy debaty podkreślali znaczenie misji poszczególnych muzeów, potrzebę zrewidowania relacji pomiędzy instytucją a jej pracownikami, problematyki restytucji i dekolonizacji zbiorów, związanej z tą tematyką narracji oraz etycznego wymiaru ochrony gromadzonych danych wszelkiego rodzaju, przechowywanych w nieszczelnych często przestrzeniach cyfrowych.

Wątek ukraiński wybrzmiał również mocno w panelu poświęconym relacjom pomiędzy muzeami a społeczeństwem obywatelskim, w którym wypowiadali się muzealnicy z Ukrainy, Bośni oraz Kambodży, podkreślając kluczową rolę jaką społeczeństwo takie odgrywa zarówno w sytuacji kryzysowej, w obronie dziedzictwa chronionego przez muzea, jak i w pracy muzeów zmagających się z traumatycznymi wydarzeniami niedawnej historii.

W ramach paneli roboczych odbyło się spotkanie robocze komitetów narodowych Białorusi, Niemiec i Polski, zwołane na wniosek ICOM Białoruś. Dyskutowano na nim projekt zainicjowany przez sąsiadów ze wschodu, a dotyczący École de Paris (a w istocie terminologii związanej z miejscami narodzin artystów).

23 sierpnia

Jeden z paneli był przedsięwzięciem wspólnym INTERCOM, Międzynarodowego Komitetu Europy Południowo-Wschodniej (ICOM SEE), ICOM Polska oraz CIMAM (International Committee for Museums and Collections of Modern Art) i został poświęcony raportowi „Museum Governance Project” – dokumentowi dotyczącemu relacjom pomiędzy zarządem muzeum a innymi interesariuszami (organizatorzy, rady, ciała społeczne itd.). Wśród panelistów znalazła się Małgorzata Ludwisiak, a jednym z moderatorów panelu był Piotr Rypson.

24 sierpnia

Obrady 24 sierpnia rozpoczęto wykładem (znakomitym) i dyskusją poświęconą muzeum i nowym technologiom. Zaraz po nim zainicjowano dyskusję na temat nowej definicji muzeum, przygotowywanej w wieloetapowym procesie angażującym liczne komitety narodowe, któremu towarzyszyły wielomiesięczne debaty i głosowania. Była weń zaangażowana również grupa polskich muzealników, a zespołowi roboczemu ds. definicji muzeum przewodziła kol. Jolanta Gumula (Muzeum Polin).

Po przerwie rozpoczęło się Nadzwyczajne Zgromadzenie Ogólne ICOM, które otworzył ustępujący prezydent ICOM Alberto Garlandini. Rejestracja tej części kongresu jest dostępna online dla członków (https://agora.icom.museum/replay/). W wyniku głosowania wyłoniono nowe władze: fotel prezydentki zajęła Emma Nardi (Włochy), od lat związana z Międzynarodową Radą Muzeów, w ostatnich latach występująca w roli skarbniczki oraz przewodniczącej The Standing Allocation of Resources Committee (SAREC). Na jej zastępców wybrano Inkyung Chang (Korea) oraz Terry Simioti Nyambe (Zambia), nową skarbniczką została zaś Carina Jaatinen (Finlandia).

Również 24 sierpnia miało miejsce nieformalne, zwołane na bieżąco, spotkanie Komitetu Narodowego ICOM Ukraina z niektórymi członkami nowo wybranych władz, w tym Antonio Rodriguezem, szefem Advisory Council, oraz komitetów wspierających ukraińskie zabiegi o: zawieszenie w prawach lub wykluczenie ICOM Rosja lub co najmniej rosyjskich członków indywidualnych i instytucjonalnych zaangażowanych bezspornie w niszczenie i grabienie dziedzictwa kulturowego oraz we wspieranie agresji militarnej. Byli na nim obecni przedstawiciele komitetów polskiego, czeskiego, estońskiego, włoskiego, węgierskiego, austriackiego, szwajcarskiego, amerykańskiego. Już po zakończeniu konferencji prezydium ICOM Ukraina spotkało się z nową prezydentką Emmą Nardi i mimo że nie wykonano dotychczas żadnych radykalne kroków, temat etycznej i prawnej odpowiedzialności ICOM Rosja pozostaje elementem agendy nowych władz.

Podczas konferencji członkowie prezydium ICOM Polska uczestniczyli również w całodziennych spotkaniach (offsite meeting) komitetów międzynarodowych, w których działalność są zaangażowani.

Piotr Górajec: ICOM International Committee for Education and Cultural Action (CECA)

Jolanta Gumula: International Committee of Memorial Museums (ICMEMO), na którym jedna z sesji poświęcona była tematowi pomocy Ukrainie i ukraińskim muzeom w obliczu agresji Rosji. Kontrowersje i poniekąd zdziwienie wzbudziła wypowiedź przedstawiciela German-Russian Museum, w której zdystansował się od wzięcia odpowiedzialności za kontakty (ich zawieszenie) z muzealnikami z Rosji, ponieważ „nie jesteśmy rządem, tylko muzealnikami” – wypowiedź ta wywołała burzliwą i ważną dyskusję, w której wybrzmiała konieczność poczucia się właśnie do takiej odpowiedzialności w momencie zbrodni dokonywanej w Ukrainie przez Rosję. Zaprezentowano także działania pomocowe Muzeum Galicja w Krakowie (Jakub Nowakowski), komentarz na temat działań polskiego Komitetu Narodowego ICOM dodała Jolanta Gumula.

Joanna Wasilewska: International Committee of Museums and Collections of Ethnography (ICME), Costume Committee (z prezentacją „Wearing culture, presenting self”).

Hanna Wróblewska

Z Polski w obradach ICOM stacjonarnie uczestniczyło ponad 20 osób – przedstawicielek i przedstawicieli muzeów z całej Polski, m.in. Muzeum Miasta Gdyni, Muzeum Krakowa, Muzeum Józefa Piłsudskiego w Sulejówku, Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Pałacu Króla Jana III w Wilanowie, Muzeum Etnograficznego w Warszawie, Międzynarodowego Centrum Kultury w Krakowie, Narodowego Instytutu Dziedzictwa, Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Historii Polski. Zarówno z wewnętrznych dyskusji prowadzonych podczas spotkań, jak i dzięki komunikatorom można wnosić, że program całości konferencji został uznany za bardzo ciekawy – tak w części paneli głównych, jak i pobocznych.

Podsumowując, można wydobyć kilka kluczowych wątków praskiej konferencji. Na pierwszy plan wysuwa się oczywiście nowo przegłosowana definicja muzeum, sformułowana po trzech latach żmudnych konsultacji. Stanowi ona rozwiązanie kompromisowe pomiędzy znowelizowaną wersją z 2007 r. (w istocie znacznie starszą i niewątpliwie wymagającą już zmiany) a propozycją z Kioto z 2019 r., krytykowaną za brak precyzji, akademicki język i niezbyt realistyczne wyznaczanie celów. Jako kompromis nie budzi entuzjazmu i jest z kolei krytykowana za nadmierną ostrożność, jednak głosowanie za jej przyjęciem – 92 proc. głosów za – świadczy o potrzebie stabilizacji w tej istotnej kwestii, a zapewne też o pewnym zmęczeniu długotrwałym procesem.

Kwestia Ukrainy, a więc świadomego niszczenia dziedzictwa kultury (w tym muzeów) i agresji ideologicznej w czasie wojny, a co za tym idzie odpowiedzialności (zbiorowej?) rosyjskiego środowiska muzealnego, była najczytelniejszym zapewne znakiem polityzacji samego forum ICOM oraz całego muzealnictwa. Wydaje się, że tak długo utrzymywana idea apolityczności środowiska i muzeów jako instytucji przestaje być właśnie wiarygodna. W istocie muzea zawsze stanowiły pewien element polityki różnych szczebli, począwszy od miękkich zabiegów wizerunkowych, a kończąc na bezwzględnej instrumentalizacji. Również one same i ich pracownicy posiadają wszak polityczne profile. W przypadkach skrajnych (jak wojna, agresja i okupacja), ale także w sytuacji przejmowania instytucji i stanowisk w celu bezpośredniej manipulacji i krótkofalowego politycznego zysku kwestie polityczne i etyczne są ściśle powiązane. Wojna w Ukrainie zmusza do postawienia pytań o realne reakcje organizacji takich jak ICOM wobec łamania nie tylko zasad etycznych, ale i prawa międzynarodowego. W dzisiejszych realiach – nie tylko wojny w Ukrainie, ale także innych negatywnych zjawisk w wymiarze globalnym – brak takich reakcji wydaje się zagrażać wiarygodności i autorytetowi organizacji. Zwłaszcza w obliczu deklaracji, zawartych również w definicji muzeum, dotyczących etyki działania oraz uważności na prawa i potrzeby jak najszerszych społeczności.

Polityczny wydźwięk miała też m.in. wyrazista i liczna obecność Tajwanu jako niezależnego komitetu narodowego. Dyskusja wokół dekolonizacji, repatriacji zbiorów i szeroko pojętej zmiany narracji muzealnej również ma nieuniknione tło polityczne. Konferencja praska pokazała zresztą po raz kolejny różnice optyki pomiędzy globalnym Południem i Północą.

Niezmiennie ważnym i wzbudzającym dyskusje tematem są kwestie przywództwa w obrębie instytucji, poruszane przez keynote speakers 23 sierpnia (Lonnie G. Bunch III i Hillary Carty – bardzo sugestywne wystąpienia podkreślające wagę przywództwa w warunkach zmiany oraz konieczności akceptacji samej zmiany jako nieodłącznego elementu każdego procesu). Wreszcie – kwestie zrównoważonego rozwoju, rozumianego nie tylko pod kątem zmian klimatycznych i społeczno-gospodarczych, ale także w bezpośrednim odniesieniu do warunków pracy muzealników i muzealniczek.

Obecność w Pradze ważna była także ze względu na zacieśnianie bezpośrednich kontaktów z koleżankami i kolegami z innych komitetów narodowych, również pod kątem przyszłej współpracy i projektów. Niezwykle ważnym wydaje się umożliwienie młodszym kolegom i koleżankom z muzeów w całej Polsce uczestnictwa w takich wydarzeniach. Będziemy wnioskować o utworzenie w ramach NIMOZ funduszu wspierającego wyjazdy młodej kadry (do 36. roku życia).

Bezpośrednim efektem praskiego spotkania będzie również przygotowywana przez ICOM Polska dyskusja na temat przyjętej definicji muzeum.

Prezydium ICOM Polska