Dawid Jędrzejak

Przecież nie piszemy historii,
Piszemy o pamiętaniu[i]
Hanna Krall

Wstęp

Zakończenie drugiej wojny światowej rozpoczęło trudny proces odbudowy państwa polskiego. Kilkukrotnie przechodzący przez obszar ziem polskich front spowodował niewyobrażalne straty demograficzne[ii], gospodarcze oraz kulturowe.

Mimo podejmowanych działań[iii] kultura polska mocno ucierpiała w wyniku prowadzonej wojny. Dziedzictwo narodowe było często całkowicie niszczone np. zbiory archiwalne[iv] czy też biblioteki[v]. Według występującego braku dokumentacji wskazano na przybliżone utracenie ponad 500 tysięcy dóbr kultury[vi].

Ciechanowiec to miasteczko położone na pograniczu mazowiecko-podlaskim. Znajduje się nad dopływem Bugu – Nurcem. Przez wiele lat intensywnie rozwijało się dzięki rodzinom Kiszków[vii], Ossolińskich[viii][ix] oraz Starzeńskich. W XIX i na początku wieku XX miasto stanowiło ważny ośrodek rzemieślniczy i handlowy[x]. Rozkwit Ciechanowca zostaje wstrzymany wraz z nastaniem drugiej wojny światowej. Zniszczona w ponad 80 % zostaje zabudowa miasta[xi], przy czym śmierć ponosi prawie 2/3 wszystkich mieszkańców. Część z maszyn oraz urządzeń zostaje wywiezionych z miasta[xii]. Mosty[xiii] oraz zakłady produkcyjne zostały zniszczone[xiv]. W mieście zniszczono ich tylko 7%[xv] budynków mieszkalnych. Jednym z najbardziej rozpoznawalnych symboli zniszczeń wojennych w Ciechanowcu były ruiny pałacu hr. Starzeńskich w Nowodworach[xvi].

Pierwszym krokiem podjętym przez władze miasta było przede wszystkim zorganizowanie stałego połączenia z Białymstokiem. Starano się również zlikwidować problemy mieszkaniowe. Podjęto także działania mające na celu organizację szkolnictwa.

Od Izby Pamięci do Społecznego Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka
w Ciechanowcu

Wraz z początkiem lat 60 XX wieku wzrosło zainteresowanie dziedzictwem kulturalnym.  W 1962 roku powstało Towarzystwo Miłośników Ciechanowca[xvii][xviii]. Wśród osób, które były odpowiedzialne za jego powstanie na uwagę zasługują Paweł Olszewski[xix] oraz Kazimierz Uszyński[xx]. Byli zdeterminowani do utworzenia w mieście placówki kultury[xxi].
W 1963 roku uzyskali pozwolenie z Ministerstwa Kultury i Sztuki[xxii] na organizację społecznego Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka[xxiii]. Postawiono przed sobą jeden cel – aktywizację kulturalną środowiska w mieście[xxiv]. Jedyne, na co mogli liczyć to własne chęci[xxv]. Doprowadzili oni 5 lipca 1964 roku[xxvi]do utworzenia muzeum, które według wielu relacji było bardziej izbą pamięci, w której znajdowały się eksponaty – pamiątki[xxvii].

Eksponaty, które zostały przekazane na rzecz placówki przez miejscową ludność zostały zaprezentowane, w związku ze wspomnianym powyżej problemem, w miejscowej remizie[xxviii]. Uwagę osób związanych z Towarzystwem zwrócił wówczas, zniszczony[xxix], klasycystyczny pałac wraz z budynkami dworskimi oraz otaczającym go parkiem[xxx][xxxi]. Koncepcja odbudowy pałacu[xxxii] wraz z zamiarem przystosowania terenu dla nowo powstałego muzeum[xxxiii] zyskała akceptację Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. 

Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka, jako placówka państwowa

Liczba eksponatów zwiększała się bardzo szybko, co wpłynęło na upaństwowienie placówki. Pierwszym kierownikiem Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka został
1 września 1968 roku Kazimierz Uszyński[xxxiv]. Program, który był realizowany wówczas
w placówce to między innymi przedstawienie pszczelarstwa oraz tkactwa ludowego[xxxv]. Określono również zasięg terytorialny, którym miała zajmować się placówka. Były to tereny pogranicza (historyczne) Mazowsza i Podlasia oraz Białostocczyzna.

Ogromną pomoc zaoferowały, bezinteresownie, Zjednoczone Zespoły Gospodarcze INCO[xxxvi][xxxvii]. Dzięki ich pracy ochroniono eksponaty przed szkodnikami[xxxviii][xxxix]. Opracowane zostały również zasady, które dotyczyły wykorzystania oraz konserwacji obiektów drewnianych[xl].

Koniec lat 60 to przede wszystkim koordynowanie działań związanych z odbudową
i przystosowaniem pałacu[xli] oraz budynków dworskich na rzecz muzeum. Otwarcie pałacu dla zwiedzających miało miejsce 10 maja 1970 roku.

W tym okresie powstaje jedna z najbardziej charakterystycznych wystaw muzeum – początki mechanizacji rolnictwa[xlii]. Dodatkowo pozyskano sprzęt z warsztatu tkackiego[xliii]. Władze placówki na terenie parku zorganizowały pole namiotowe. W nieopodal znajdującej się leśniczówce powstał sklep z pamiątkami.

Lata 70 to wzmożona praca na rzecz gromadzenia oraz opracowywania dokumentów życia codziennego pogranicza podlasko-mazowieckiego[xliv] oraz pochodzących z okolicznych terenów zabytków kultury materialnej[xlv].

Na przełomie 1970 i 1971 roku został zorganizowany na terenie muzeum skansen mazowiecko
-podlaski. Inicjatorem oraz osobą odpowiedzialną za opracowanie ekspozycji budownictwa wiejskiego był prof. Dr hab. Ignacy Tłoczek[xlvi]. Już wówczas zarysowano plan skansenu, który miał prezentować wieś pogranicza mazowiecko-podlaskiego (chaty, kompletne zagrody oraz dworek drobnoszlachecki).

Sukcesywnie przejmowano kolejne budynki zespołu dworskiego: powozownie, oficynę, stajnie[xlvii]. W 1972 roku w dawnej powozowni została zorganizowana ekspozycja dotycząca transportu wiejskiego[xlviii]. W oficynie oraz stajni miały znaleźć się ekspozycje związane z hodowlą zwierząt oraz uprawą roślin. Młyn natomiast miał być miejscem, w którym miała zostać zlokalizowana ekspozycja przedstawiająca zawód młynarza. Teren skansenu sukcesywnie wzbogacano o nowe obiekty m. in. chałupa wschodniopodlaska[xlix]. W 1979 roku zakończone zostały remonty oraz adaptacje na sale muzealne oficyny oraz dawnych stajni.

W latach 70. XX wieku zawiązano współpracę ze Związkiem Polskich Artystów Plastyków[l]. Przedstawianie w muzeum osiągnięć kultury była realizacją jednego z celów podstawowych przed placówką – upowszechniania zdobyczy kultury narodowej[li].  W latach 1975-1979 odbyły się pierwsze konkursy gry na ligawkach[lii].

Lata 80 to ciągły rozwój współprac z instytucjami naukowymi w kraju. Przykładami będą Instytut Zielarski w Poznaniu, Wyższa Szkoła Rolniczo-Pedagogiczna w Siedlcach oraz Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie. Ważna była również wieloletnia współpraca z Katedrą Etnografii Uniwersytetu Warszawskiego.

Jednym z pierwszych przedsięwzięć dekady lat 80 była organizacja, powstałego w 1982 roku, unikatowego w skali całego kraju[liii] Muzeum Weterynarii[liv]. Było ono wynikiem starań zarówno ówczesnego kierownika lecznicy w Ciechanowcu, dr. Jana Bondarenki, jak i dyrektora Wojewódzkiego Zakładu Weterynarii w Łomży, dr Jana Stypuły. Sale wystawowe zostały zlokalizowane w dworskich stajniach, gdzie wcześniej funkcjonowała lecznica weterynaryjna. Wśród eksponatów można było odnaleźć między innymi instrumenty weterynaryjne, czy też eksponaty służące do pobierania tkanek zwierzęcych[lv] (diagnostyka laboratoryjna).  Jedna z sal wystawowych przedstawiała weterynarię, jako element wierzeń, przesądów oraz magii[lvi].

Muzeum w pierwszym dwudziestoleciu istnienia opierało się w 81% na eksponatach przekazanych na rzecz placówki, nieodpłatnie lub za symboliczną kwotę.  Była to jedna
z form pomocy społecznej miejscowej ludności na rzecz Muzeum Rolnictwa. Drugą, również ważną, były zorganizowane prace społeczne. Opiekunem tych działań było Towarzystwo Miłośników Ciechanowca, natomiast brali w niej udział zarówno uczniowie, jak i wędkarze, myśliwi czy też rzemieślnicy. Przykładem pracy na rzecz placówki będzie osoba jednego z ciechanowieckich aptekarzy Leona Chochlewa, który wraz z pomocą dyrektora muzeum zorganizował w 1984 roku „ogród roślin zdatnych do zażycia lekarskiego”[lvii]. Znajdujące się w nim rośliny zostały wybrane z jednej z najważniejszych publikacji patrona muzeum księdza Krzysztofa Kluka „Dykcjonarzu roślinnym”[lviii].

Zwiększenie stanu posiadanych eksponatów było także domeną dekady lat 80 XX. wieku. Dział Techniki Rolniczej uzyskał między innymi sprzęt, który został już wycofany
z użycia w Spółdzielniach Kółek Rolniczych w województwach białostockim oraz łomżyńskim. Ogromną rolę odegrała ponownie baza lokalowa. Wybudowany pawilon powiększył możliwości ekspozycyjne[lix]. W innych działach również pozyskiwano nowe eksponaty. Pozwoliło to na wykonanie nowych ekspozycji. Wśród nich odnajdziemy ekspozycję dotyczącą „wiejskich umów przedślubnych”. Wykorzystane zostały tutaj opracowane przez pracowników działu historyczno-artystycznego rękopisy.

W latach 90 placówka miała ważne miejsce w kulturze regionu, co potwierdzało regularne publikowanie wydarzeń muzealnych na łamach Łomżyńskiego Kwartalnika Kulturalnego[lx]. Muzeum było odpowiedzialne za organizację szeregu plenerów[lxi], konferencji oraz sesji naukowych. Jedna z nich uczciła dwusetna rocznicę śmierci patrona placówki księdza Krzysztofa Kluka. Podczas jej trwania zaprezentowano dorobek naukowy „badacza ojczystej przyrody”[lxii], a także wpływ, jaki wywarł na późniejsze pokolenia. 

W latach 90 zamieszkujący okoliczne miejscowości ludzie często przekazywali na rzecz muzeum wiele eksponatów. Jednym z najbardziej wartych uwagi będą rzeźby autorstwa Teofila Kaczyńskiego. Wpływało to na powiększanie się liczby eksponatów oraz ekspozycji stałych
i czasowych. Doskonałym przykładem będzie rozwój działu historii uprawy roślin, który
od 1998 r. zbiera, udostępnia i dokumentuje archiwalia oraz muzealia związane z historią gospodarki leśnej i łowieckiej[lxiii]. Dział jest odpowiedzialny za wystawę, która znajduje się
w leśniczówce z Wdowina „Las i gospodarka leśna”[lxiv].

28 grudnia 1998 roku placówka zostaje wpisana do Państwowego Rejestru Muzeów.

Po 2000 roku liczba darowizn na rzecz muzeum drastycznie zmalała. Mimo to placówka ciągle się rozwijała. Zorganizowano, we współpracy z Nadleśnictwem Rudka, Ośrodek Edukacji Przyrodniczo -Leśnej „Zagroda Leśna”. Działanie to było związane z edukacyjną pracą muzeum na rzecz poszerzenia świadomości ekologicznej oraz leśnej.

W 2004 roku powstaje muzeum pisanki, które jest jedną z najbardziej rozpoznawalnych ekspozycji placówki. Zostało ono utworzone dzięki przekazaniu na rzecz placówki prywatnej kolekcji pisanek Pani Profesor Ireny Stasiuk –Jasiukowej oraz Pana Profesora Jerzego Jasiuka. Przekazali oni około 1500 eksponatów. Współcześnie prezentowana kolekcja wynosi ponad 2500 pisanek, które są wykonane różnymi technikami, na jajach pochodzących od różnych ptaków oraz pochodzących z różnych miejsc na świecie.

Druga dekada XXI wieku to powiększenie skansenu o część „sakralną”. Przeniesiony zostaje kościół drewniany wraz z dzwonnica z parafii Boguty-Pianki oraz wikarówka z parafii Kulesze Kościelne. W 2008 roku muzeum zyskuje obiekt zamiejscowy w postaci szkoły wiejskiej w miejscowości Winna Chroły, w której znajdują się ekspozycje przedstawiające sale klasowe z lat 30 i 60 XX wieku oraz  ekspozycja zabawek od końca XIX wieku aż do dekady lat 80 XX wieku.

Naukowa strona funkcjonowania muzeum jest wspierana przez Towarzystwo Naukowe Societas Scientiarum Klukoviana et Jablonovianae w Ciechanowcu, które zostało powołane 14 września 2009 roku (spotkanie założycielskiej natomiast miało miejsce rok później, 15 lipca 2010 roku)[lxv]. Celami funkcjonowania to przede wszystkim organizacja prac badawczych, podtrzymywanie pamięci oraz tradycji związanych z ks. K. Klukiem oraz Rodziny Jabłonowskich, a także prowadzenie działalności wydawniczej. Wśród działalności związanej z publikacją prowadzonych należy wspomnieć od wydawanym od 2006 roku Ciechanowieckim Roczniku Muzealnym.

Podsumowanie

            W przeciągu 60 lat działalności Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka stało się ważnym punktem na mapie kulturalnej miasta, pogranicza mazowiecko-podlaskiego oraz województwa podlaskiego. Każdego roku organizowanych jest szereg imprez plenerowych
o charakterze ponadregionalnym. Najbardziej znane to „Zajazd Wysokomazowiecki” oraz „Podlaskie Święto Chleba”.

Placówka mimo wielu sukcesów nadal stara się rozwijać i proponować odwiedzającym nowe ekspozycje, obiekty oraz eksponaty. Jednym z przykładów jest skansen mazowiecko-podlaski, w którym ma powstać nowy sektor – budownictwo z gliny^[lxvi].             W kilku słowach, czy też zdaniach ciężko jest zarówno przedstawić lub podsumować 60 lat działalności Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu. Bez wątpienia jednak można stwierdzić, że w świadomości mieszkańców miasta i regionu muzeum jest nieodzownym elementem krajobrazu kulturalnego pogranicza mazowiecko-podlaskiego. Placówka daje możliwość nie tylko obcowania z tradycją, ale również jej poznania i zrozumienia

---

[i] H. Krall, Zdążyć przed Panem Bogiem, Literackie, Kraków 2008, s. 65.

[ii] Oprócz strat demograficznych zmiana liczby ludnościbyła to związane ze zmianą granic oraz procesami migracyjnymi. P. Eberhardt, Przemieszczenia ludności na terytorium polski spowodowane II wojną światową, „Dokumentacja Geograficzna” 2000, nr 15, s. 71.

[iii] D. Matelski, Losy polskiego dziedzictwa kulturalnego w latach drugiej wojny światowej i po jej zakończeniu
w historiografii, „Studia Podlaskie” 2007/2008, t. XVII, s. 300.

[iv] K. Wróbel-Lipowa, Zniszczenia i straty polskich archiwów państwowych podczas II wojny światowej i okupacji niemieckiej w Polsce, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F. Historia” 1991/1992, nr 4647,
s. 485.

[v] W centralnej oraz zachodniej Polsce wskazywane są straty w wielkości około 70% księgozbiorów, natomiast
w Polsce wschodniej na około 90% (pozostały poza granicami państwa polskiego). B. Bieńkowska, II wojna światowa: Wstępny bilans strat bibliotek polskich, „Cenne bezcenne utracone” 2012, nr 3/72, s. 11.

[vi] W. Kowalski, Restytucja dóbr kultury utraconych przez Polskę w okresie II wojny światowej, jako element polskiej polityki zagranicznej realizowanej przez Ministerstwo Spraw Zagranicznych RP w latach 1999-2009, „Cenne Bezcenne Utracone” 2017, nr 11, s. 9.

[vii] O. Tomaszewska, N. Tomaszewski, Początki Ciechanowca (do 1569 roku), „Studia Łomżyńskie” 2005, nr 16,
s. 38.

[viii] G. Ossoliński, Erekcyja kościoła ciechanowieckiego, w: N. Tomaszewski, Ksiądz Krzysztof Kluk i badacze epoki stanisławowskiej, Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, Ciechanowiec 2016, s. 179.

[ix] O. Tomaszewska, N. Tomaszewski, Dokumenty związane z rodem Ossolińskich w zbiorach Archiwum Augustynowiczów – Ciecierskich z Bacik, „Studia Łomżyńskie” 2006, nr 17, s. 277.

[x] E. Kotkowicz, Obraz Ciechanowca w prasie do roku 1939, w: M Zemło, Małe miasta: codzienność, Uniwersytet w Białymstoku, Białystok – Głogów Małopolski – Supraśl, 2019, s. 465.

[xi] Opuszczający miasto żołnierze niemieccy stosowali w Ciechanowcu metodę „spalonej ziemi”. E. Przybylska, Ciechanowiec w mojej pamięci, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny” 2014, t. X, z. 1, s. 167.

[xii] L. Kosiński, Miasta województwa białostockiego, Polska Akademia Nauk Instytut Geografii, Warszawa 1962, s. 98.

[xiii] M. Brzozowska, Wśród dróg i ulic Ciechanowca (wybrane aspekty), „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny” 2021, t. XVII, s. 67.

[xiv] K. Ciulkin, Ciechanowiec – studium historyczno-urbanistyczne, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny” 2012, ·t. VIII, s. 114.

[xv] N. Tomaszewski, Historia Ciechanowca do 1947,Ciechanowiecki Ośrodek Kultury i Sportu, Urząd Miejski
w Ciechanowcu, Ciechanowiec 2008, s. 349.

[xvi] O. Tomaszewska, N. Tomaszewski, Zespół pałacowo-parkowy w Ciechanowcu-Nowodworach i jego mieszkańcy. Okruchy historii, „Studia Łomżyńskie” 2007, nr 18, s. 110.

[xvii] Celem powstania była aktywizacja życia kulturalnego w Ciechanowcu. N. D. Tomaszewski, Historia Ciechanowca do 1989 roku, Wydawnictwo Libra, Ciechanowiec 2012, s. 470.

[xviii] Była to pierwsza organizacja o charakterze regionalnym w powojennej białostocczyźnie. O. Tomaszewska,
N. Tomaszewski, Powstanie i rozwój Towarzystwa Miłośników Ciechanowca (lata 1962-1973), „Studia Łomżyńskie” 2010, s. 381.

[xix] S. Lorentz, Przewodnik po muzeach i zbiorach w Polsce, Interpress, Warszawa1982, s. 79.

[xx] K. Samusik, J. Samusik, Pałace Podlasia, Fundacja Sąsiedzi, Białystok 2019, s. 52.

[xxi] Archiwum Muzeum Rolnictwa [dalej: AMR], Kronika Towarzystwa Miłośników Miasta Ciechanowca z 1962 roku [dalej: KTMMC], s. 15.

[xxii] K. Uszyński, Otwarcie Społecznego Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka, „Rocznik Białostocki” 1966,

nr 6, s. 560.

[xxiii] Ksiądz Krzysztof Kluk przez wiele osób jest uznawany za pierwszego polskiego botanika i zoologa.
A. Makarewicz, Krzysztof Kluk, „Postępy Wiedzy Rolniczej” 1952, nr 4, s. 65; M. Bogus, Szersznik w Cieszynie
i Kluk w Ciechanowcu, czyli o pierwszych muzeach księży, a nie książąt, na ziemiach polskich, „Archiwa, Biblioteki i Muzea Kościelne” 2017, nr 107, s. 67; A. Wincewicz, Kapłan Darwina ks. Krzysztof Kluk, „Medyk Białostocki” 2006, nr 32, s. 22.

[xxiv] K. Uszyński, Społeczne Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, jako przykład społecznej opieki nad zabytkami, „Rocznik Białostocki” 1968, nr 8, s. 63.

[xxv] Informacja na temat powstania muzeum w Ciechanowcu została przedstawiona na antenę I Polskiego Radia dnia 24 stycznia 1963 roku o godzinie 12. AMR, KTMMC, s. 35.

[xxvi] S. Kwiatkowski, Ciechanowiec, Pojezierze, Olsztyn 1983, s. 116.

[xxvii] AMR, Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, oprac. Graf. T. Bochen, J. Heydrich, Ciechanowiec 1973, s. 5.

[xxviii] M. Paździor, 30 lat Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, „Muzealnictwo” 1994, nr 36,
s. 55.

[xxix] Pałac został odbudowany po spaleniu go podczas działań drugo wojennych w 1941 roku. K. Uszyński, Dorobek ks. Krzysztofa Kluka w zbiorach Muzeum Rolnictwa w Ciechanowcu, „Analecta” 2000, nr 9/1, s. 49.

[xxx] Współczesny wygląd pałacu wraz z jego otoczeniem zawdzięczamy przebudowie oraz modernizacji dzięki Elżbiecie hr. z Ożarowskich Starzeńskiej oraz Michałowi Konstantemu hr. Starzeńskiemu (druga połowa wieku XIX). O. Tomaszewska, N. Tomaszewski, Zespół …, s. 102.

[xxxi] Według Kroniki Towarzystwa Miłośników Miasta Ciechanowca władze, w osobie wiceprzewodniczącego Wojewódzkiej Rady Narodowej w Białymstoku Edmund Szczepański, podczas Zjazdu Stronnictwa Demokratycznego 17 listopada wskazały na rozebranie pałacu, jako jedyny możliwy scenariusz rozwiązania problem z „ziemiańskim” dziedzictwem. AMR, KTMMC, s. 24.

[xxxii] Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu. Instytucja kultury województwa podlaskiego. Informator turystyczny, Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, Ciechanowiec 2021, s. 4.

[xxxiii] Ogromną rolę przy odbudowie pałacu oraz przystosowaniu parku dla muzeum odegrała ciechanowiecka młodzież, która pracowała dzięki niepisanej współpracy pomiędzy szkołą a Towarzystwem. W. Łuka, Wspólna trąba, „Walka Młodych” 1973, 14 X 1973, s. 13.

[xxxiv] O. Tomaszewska, N. Tomaszewski, Kazimierz Uszyński (1931-2006), „Studia Łomżyńskie” 2006, nr 17, s. 428.

[xxxv] B. Rymaszewski, Łączył muzealnictwo z ochroną zabytków i ruchem regionalnym, w: K. Marszałek, Człowiek i jego dzieło. O Kazimierzu Uszyńskim wspomnienia serdeczne, Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka
w Ciechanowcu, Ciechanowiec 2007, s. 21.

[xxxvi] Współpraca polegała na przekazaniu przez Zjednoczone Zespoły Gospodarcze INCO, producenta środków chroniących drewno, z odbiorcami – specjalistami, czyli konserwatorami zabytków. L. Krzyżanowski, Patronat społeczny ZZG INCO nad budownictwem ludowym, „Ochrona Zabytków” 1970, t. 23, nr 2, s. 135.

[xxxvii] Działania podejmowane przez Zespoły Gospodarcze INCO były nagradzane przez społeczność muzealną
za pracę na rzecz ratowania zabytków. B. Szurowa, Międzynarodowa Konferencja w Sanoku, „Ochrona Zabytków” 1978, nr 31/4, s. 277.

[xxxviii] W 1966 roku dostarczono 50 kilogramów preparatu przeznaczonego na konserwację eksponatów. AMR, KTMMC, s. 99.

[xxxix] W ramach współpracy tworzono również ekspertyzy zespołów oraz pojedynczych obiektów. R. Brykowski,
W. Jankowski, Narada przedstawicieli muzeów skansenowskich, „Ochrona Zabytków” 1975, nr 28/1, s. 68.

[xl] AMR, Informator Techniczny INCO. Chemiczne środki ochrony drewna.

[xli] Pałac powstał około 1875 roku, według projektu Juliana Ankiewicza. Katalog zabytków sztuki: województwo łomżyńskie. Ciechanowiec, Zambrów, Wysokie Mazowieckie i okolice. Z. 2, Polska Akademia Nauk Instytut Sztuki, Warszawa 1986, s. 24.

[xlii] AMR, Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, oprac. Graf. T. Bochen, J. Heydrich, Ciechanowiec 1973, s. 5.

[xliii] M. Paździor, dz. Cyt., s. 56.

[xliv] N. Tomaszewski, Dział Historyczno-Artystyczny, w: A. Cz. Dobroński, W skansenie i pałacu, Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka, Ciechanowiec 2012, s. 137.

[xlv] K. Uszyński, Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, Muzealnictwo 1982, nr 25, 69.

[xlvi] AMR, Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, oprac. Graf. T. Bochen, J. Heydrich Ciechanowiec 1973, s. 12.

[xlvii] Perła Podlasia. 50-lecie Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka 1962-2012, Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, Ciechanowiec 2012, s. 16.

[xlviii] AMR, Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, Ciechanowiec 1979, s. 7.

[xlix] Jej wnętrze, a dokładniej wystrój, został ofiarowany przez Białoruskie Towarzystwo Społeczno Kulturalne. AMR, Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, oprac. Graf. T. Bochen, J. Heydrich, Ciechanowiec 1979, s. 19.

[l] Na terenie Muzeum, w jednym ze spichrzów stworzono dla Związku pomieszczenie z przeznaczeniem na dom plenerowy.

[li] AMR Muzeum Rolnictwa im. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, oprac. Graf. T. Bochen, J. Heydrich, Ciechanowiec 1979, s., 19

[lii] J. Pachoł, Pierwsze konkursy gry na ligawkach w Muzeum Rolnictwa im. ks. K. Kluka w Ciechanowcu, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny” 2012, t. VIII, s. 137.

[liii] F. Cemka, Skuteczny romantyk, w: K. Marszałek, Człowiek i jego dzieło. O Kazimierzu Uszyńskim wspomnienia serdeczne, Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, Ciechanowiec 2007, s. 27.

[liv] Kolekcje Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu. Weterynaria, tekst oprac. G. Jakubik, Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka, Ciechanowiec 2014, s. 2.

[lv] G. Jakubik, J. Tropiło, Dział Weterynarii, w: A. Cz. Dobroński, W skansenie i pałacu, Muzeum Rolnictwa
im. Ks. Krzysztofa Kluka, Ciechanowiec 2012 s. 253.

[lvi] J. Jastrzębski, Muzeum Weterynarii w Ciechanowcu, „Muzealnictwo” 1984, nr 28-29, s. 21.

[lvii] Z. Wolniak, Dzieje aptek w Ciechanowcu od czasów najdawniejszych do 2000 roku, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny” 2012, t. VIII,153.

[lviii] Kolekcje Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka. Rośliny lecznicze, oprac. D. Gnatowska, Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, Ciechanowiec 2019, s. 17.

[lix] M. Wiśniewski, Dział Techniki Rolniczej, w: A. Cz. Dobroński, W skansenie i pałacu, Muzeum Rolnictwa im. Ks. Krzysztofa Kluka, Ciechanowiec 2012, s. 155.

[lx] Przykładem będzie numer 1 z 1997 roku gdzie opisano wystawę prac profesora Stanisława Baja.
N. Tomaszewski, Stanisław Baj – malarz chłopskich dusz, „Łomżyński Kwartalnik Kulturalny” 1997, nr 1, ss. 8-9.

[lxi] Jeden z nich został zorganizowany w 1994 roku, trwał od 19 września do 1 października, przy współudziale Mazowieckiego Towarzystwa Kultury w Warszawie. AMR, Plener. Ciechanowiec ’94.

[lxii] Sesja Naukowa: ksiądz i badacz ojczystej przyrody. Ciechanowiec 30 czerwca – 2 lipca 1996, „Kwartalnik Historii Nauki i Techniki” 1996, nr 41, s. 305.

[lxiii] https://www.muzeumrolnictwa.pl/muzeum/dzialy/historia-uprawy-rolin-gospodarskich [dostęp: 06.05.2022].

[lxiv]https://www.muzeumrolnictwa.pl/muzeum/wystawy-stale/lesniczowka-z-wdowina-ekspozycja-las-i-gospodarka-lesna [dostęp: 06.05.2022].

[lxv] N. Tomaszewski, Dziesięciolecie powstania Towarzystwa Naukowego Societas Scientarium Klukoviana et Jablonovianae w Ciechanowcu, „Ciechanowiecki Rocznik Muzealny” 2019, t. XV, z. 1, s. 353.

[lxvi] E. A. Wibik, Koncepcja ekspozycji nowego sektora w krajobrazie Muzeum Rolnictwa im. ks. Krzysztofa Kluka w Ciechanowcu, „Biuletyn Stowarzyszenia Muzeów na Wolnym Powietrzu w Polsce” 2021, nr 17, S. 38.