W 2018 roku mija 95 lat od utworzenia Muzeum Miejskiego w mieście nad Brdą. Warto więc przypomnieć ważniejsze wydarzenia związane z długą historią tej tak znaczącej instytucji kultury, jaką jest Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy.

Początki bydgoskiego muzealnictwa sięgają końca XIX wieku. Zainteresowania wielu mieszkańców Bydgoszczy przeszłością miasta doprowadziły do założenia 29 października 1880 roku Bydgoskiego Towarzystwa Historycznego (Historischer Verein zu Bromberg), które osiem lat później zostało przekształcone w Bydgoskie Towarzystwo Historyczne Obwodu Noteckiego (Historische Gesellschaft für den Netzedistrikt zu Bromberg). Pasjonaci historii i miłośnicy starożytności, w gronie których znaleźli się głównie nauczyciele gimnazjalni, urzędnicy i kupcy, skupili się nie tylko na pracy badawczej, lecz jednocześnie gromadzili pamiątki z przeszłości mające związek z Bydgoszczą i najbliższą okolicą. Gromadzono przede wszystkim zabytki archeologiczne, a także pamiątki miejskie, militaria oraz numizmaty (ponadto obiekty afrykańskie i okazy przyrodnicze). Początkowo zbiory przechowywano i udostępniano zwiedzającym w sali Królewskiego Gimnazjum (ob. plac Wolności), w 1890 roku przeniesiono je do kościoła Klarysek, stanowiącego wówczas siedzibę straży pożarnej. 30 listopada tego roku na emporze kościoła otwarto Bydgoskie Muzeum Historyczne (Historisches Museum zu Bromberg). Nieduża ekspozycja zbiorów Towarzystwa, pomimo nazwy, nie tworzyła jednak jeszcze muzeum. W okresie późniejszym zabytki te przejęło Niemieckie Stowarzyszenie Sztuki i Nauki (Deutsche Gesellschaft für Kunst und Wissenschaft zu Bromberg), założone w 1902 roku; Towarzystwo stanowiło jego sekcję historyczną. W maju 1919 roku przed przejęciem Bydgoszczy przez Polaków, Niemcy wywieźli większość zgromadzonych eksponatów do Berlina (depozyt w Museum für Völkerkunde).

Do powstania Muzeum doszło dopiero kilka lat po odzyskaniu przez Polskę niepodległości. Z inicjatywą jego utworzenia wystąpili ks. Jan Klein, kustosz Biblioteki Miejskiej i dr Stanisław Łabendziński, profesor Akademii Rolniczej, którzy zwrócili uwagę na pozostałości zbiorów Niemieckiego Stowarzyszenia Sztuki i Nauki. W uroczystości otwarcia Muzeum Miejskiego 5 sierpnia 1923 roku uczestniczyli Stanisław Głąbiński, minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego oraz przedstawiciele władz z prezydentem miasta Bernardem Śliwińskim. Ta nowo powołana instytucja kultury stała się własnością Gminy Miasta Bydgoszczy. Jej pierwszym dyrektorem został mianowany ks. Jan Klein (1923-1925). Na siedzibę Muzeum Magistrat przeznaczył budynek po Miejskiej Kasie Oszczędności, usytuowany w zachodniej części Starego Rynku, w pobliżu barokowego kościoła pojezuickiego (obecnie nieistniejący, rozebrany na początku II wojny światowej).

Przejęte skromne zasoby niemieckich stowarzyszeń stały się zalążkiem zbiorów Muzeum Miejskiego. Nowo utworzonej instytucji udzielili wsparcia mieszkańcy Bydgoszczy i okolic. Zbiory powiększały się dzięki darowiznom w większości osób prywatnych i rzadziej przedstawicieli instytucji lub stowarzyszeń (np. cechów rzemieślniczych). Darowizny stanowiące wówczas główne źródło pozyskiwania muzealiów były wspomagane depozytami i czasami zakupami. Obok wcześniej nabytych pamiątek z przeszłości – obiektów archeologicznych, historycznych, numizmatycznych i etnograficznych – znaczącą rolę zaczęły pełnić dzieła sztuki. Dyrektor Muzeum dr Tadeusz Dobrowolski (1925-1927) wysunął koncepcję utworzenia stałej galerii sztuki polskiej, która została zrealizowana dopiero po jego wyjeździe z Bydgoszczy. Dzieła sztuki pochodzące z dość szybko rozrastającej się kolekcji od 1929 roku prezentowano w ramach Miejskiej Galerii Obrazów i Rzeźb. Muzeum było wówczas centrum życia kulturalno-artystycznego.

Do najważniejszych wydarzeń w życiu kulturalnym międzywojennej Bydgoszczy, jednocześnie przełomowych dla Muzeum, zaliczyć należy darowiznę wdowy po Leonie Wyczółkowskim dla Gminy Miasta Bydgoszczy. 8 kwietnia 1937 roku Muzeum Miejskie wzbogaciło się o pokaźny dar Franciszki Wyczółkowskiej, obejmujący spuściznę po jej zmarłym kilka miesięcy wcześniej mężu, znakomitym malarzu, grafiku i rysowniku Leonie Wyczółkowskim (1852-1936). Artysta ten u schyłku życia osiadł w okolicach Bydgoszczy. W 1922 roku został właścicielem dworku w Gościeradzu, który nabył za gratyfikację z tytułu przekazania kolekcji sztuki i rzemiosła artystycznego Muzeum Wielkopolskiemu w Poznaniu. Spędzał tam miesiące wiosenno-letnie, które wykorzystywał na wędrówki i pracę w plenerze. Darowizna obejmowała oprócz dzieł tego twórcy (obrazów olejnych, akwarel, pasteli, rysunków, szkicowników, prac graficznych) również wiele cennych przedmiotów osobistych, wśród których znalazły się pamiątki, dokumenty, fotografie i obiekty z wyposażenia jego pracowni. Należy podkreślić, że dar ten w znaczący sposób wpłynął na późniejsze ukierunkowanie zainteresowań kolekcjonerskich Muzeum. Przekazane wówczas dzieła sztuki zapoczątkowały tworzenie kolekcji prac tego wybitnego artysty.

Rozwój Muzeum Miejskiego w latach międzywojennych przerwał wybuch II wojny światowej. Przyczyniła się ona do utraty siedziby oraz dużych strat w zbiorach. Bydgoszcz została wcielona do Rzeszy i Muzeum, pomimo utrudnień i ograniczeń wojennych nadal prowadziło działalność. Niestety, wskutek działań wojennych i braku opieki zdecydowana większość obiektów uległa zniszczeniu, rabunkowi lub rozproszeniu.

Muzeum zostało ponownie otwarte 11 kwietnia 1946 roku; otrzymało nową siedzibę przy Alejach
1 Maja 4 ( ob. ul. Gdańska, budynek poklasztorny Klarysek z XVII wieku), a jego patronem ustanowiony został Leon Wyczółkowski. Uroczyste otwarcie zostało połączone z obchodami jubileuszu 600-lecia Bydgoszczy. Pomimo wielkich strat wojennych odbudowało się i stopniowo rozwijało, znacznie powiększając zbiory, tworząc kolejne nowe działy i zatrudniając nowych pracowników. W nawiązaniu do koncepcji z lat 20. XX wieku zaczęto ponownie tworzyć galerię sztuki oraz kolekcję polskiej sztuki współczesnej. Powstała pokaźna, reprezentatywna kolekcja, która odzwierciedla kierunki i trendy panujące w sztuce polskiej XX stulecia.

Gmach przy ul. Gdańskiej był przez długi czas jedynym budynkiem Muzeum. Sytuacja lokalowa poprawiła się w latach 60. ubiegłego stulecia; w 1964 roku przejęte zostały dwa spichrze przy
ul. Grodzkiej 9-11, pochodzące z XVIII/XIX wieku, które były miejscem prezentacji głównie wystaw historycznych. W latach 70. w związku z koncepcją przeznaczenia Wyspy Młyńskiej na cele muzealne, nastąpiło przejęcie części zabytkowych budynków usytuowanych na tym terenie.
W 1975 roku instytucja otrzymała status Muzeum Okręgowego, obejmując swą działalnością teren województwa bydgoskiego.

Ostatni etap w historii Muzeum związany jest z przemianami ustrojowymi w Polsce. W minionych trzech dekadach nastąpiły zmiany w jego strukturze i charakterze, od 1999 roku ponownie jest instytucją miejską. Muzeum ulega ustawicznej rozbudowie, jest instytucją wielodziałową,
o charakterze artystyczno-historycznym. Przejęło kolejne budynki, utworzone zostały nowe działy, zbiory wzbogaciły się o nowe kategorie muzealiów. Od lat 90. udostępniano zabytkowe obiekty
na Wyspie Młyńskiej, usytuowanej w centrum miasta, terenie pełniącym niegdyś funkcje gospodarcze, o charakterze przemysłowym, a dziś kulturalno-rekreacyjnym.

Muzeum Okręgowe przejęło także obiekty usytuowane w południowej części miasta, należące
w czasie II wojny światowej do zakładów produkujących materiały wybuchowe (DAG Fabrik Bromberg). W 2011 roku otwarto Exploseum w części budynków po fabryce koncernu DAG, która była największym zakładem zbrojeniowym III Rzeszy na okupowanych ziemiach polskich. Exploseum zostało włączone do prestiżowego Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego (ERIH). Obok m.in. Spichrzy nad Brdą oraz Wyspy Młyńskiej zostało także włączone do bydgoskiego Szlaku Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH20 – miejskiego turystycznego szlaku, obejmującego
15 obiektów w większości związanych z wodą. Muzeum jest koordynatorem tego Szlaku.

Instytucja ta znalazła się w grupie liczących się w skali kraju placówek muzealnych. Szczyci
się przede wszystkim dwiema rozbudowanymi kolekcjami: polskiej sztuki współczesnej i dzieł Leona Wyczółkowskiego, lecz wspomnieć warto również o pokaźnych zbiorach historycznych związanych
z dziejami miasta, archeologicznych i numizmatycznych, a także etnograficznych, muzycznych, farmaceutycznych i z dziedziny historii techniki. W omawianym okresie zrealizowano wiele wystaw
o szerokiej tematyce, m.in. przybliżających sztukę dawną i współczesną oraz twórczość patrona Muzeum, poświęconych historii Bydgoszczy, pradziejom miasta i regionu oraz prezentujących obiekty etnograficzne i muzyczne, a w ostatnim czasie propagujących również Exploseum. Przeprowadzono działania edukacyjne przybierające różne formy, podtrzymywane są kontakty z placówkami oświatowymi nie tylko w Bydgoszczy. Tradycją stały się już działania w ramach organizowanych
co roku Europejskiej Nocy Muzeów i Bydgoskiej Nocy Muzealnej, a także w czasie Europejskich Dni Dziedzictwa (Święto Szlaku TeH20 – TehoFest). Kontynuowana jest współpraca z wieloma instytucjami w kraju i za granicą, prowadzone są badania archeologiczne oraz badania terenowe
na wsi w regionach sąsiadujących z Bydgoszczą. Pracownicy uczestniczą w poszerzaniu zbiorów
i ich naukowym opracowaniu, dbają o ich ochronę i zachowanie dla przyszłych pokoleń oraz udostępniają na wystawach stałych i czasowych, skierowanych do różnych grup odbiorców. Muzeum wychodzi naprzeciw oczekiwaniom społeczeństwa realizując zadania zgodnie z duchem epoki, aktualnymi trendami i wymogami współczesnego muzealnictwa.

W 2017 roku władze miasta sfinansowały zakup kolekcji prywatnego Muzeum Farmacji Apteki „Pod Łabędziem”, istniejącego od 2003 roku na zapleczu zabytkowej apteki przy ul. Gdańskiej 5. Zbiory farmaceutyczne i medyczne udostępnione będą na stałej ekspozycji w pomieszczeniach dawnej apteki „Pod Łabędziem”. Z przejęciem nowej kategorii muzealiów wiąże się utworzenie nowego działu merytorycznego – Działu Historii Medycyny i Farmacji. W ubiegłym roku Muzeum przejęło także następny budynek usytuowany na Wyspie Młyńskiej, w którym tworzone jest Centrum Edukacji Muzealnej, prowadzące szeroką działalność edukacyjną; spotkania, warsztaty i lekcje poza popularyzacją zbiorów Muzeum wpłyną również na poszerzenie wiedzy uczestników z zakresu sztuki i historii.

Jubileusz Muzeum skłania do refleksji i snucia planów na przyszłość. Za pięć lat instytucja
ta będzie uroczyście obchodzić 100-lecie swojego istnienia. Przed Muzeum stoją kolejne wyzwania związane z projektami infrastrukturalnymi, wystawienniczymi, naukowymi i edukacyjnymi.
Z pewnością najważniejszym z nich jest remont połączony z rozbudową najdłużej użytkowanego przez Muzeum gmachu przy ulicy Gdańskiej 4, którego zakończenie nastąpi w 2019 roku. Projekt realizowany jest przy wykorzystaniu dofinansowania ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach działania 8.1 Ochrona dziedzictwa kulturowego i rozwój zasobów kultury Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na lata 2014-2020. Planowane są tam sale przeznaczone na ekspozycje zbiorów sztuki współczesnej, sale konferencyjne
i edukacyjne, pomieszczenia biblioteczne z czytelnią oraz pracownie Działu Konserwacji Muzealiów.

Danuta Sójkowska