Obrona Wojskowej Składnicy Tranzytowej na Westerplatte we wrześniu 1939 r. należy do kategorii tych wydarzeń historycznych, które zwykliśmy włączać do kanonu narodowej, zbiorowej pamięci. Miejsca tej kategorii, związany z nimi potencjał wiedzy oraz społecznych emocji, należą do sfery odpowiedzialności państwa, w szczególności – za jego zachowanie w sensie materialnym oraz edukowanie o nim. Państwo realizuje to zadanie poprzez instytucje kultury, w tym – muzea.

Muzeum to przede wszystkim troska o autentyzm, o muzealia, czyli przedmioty, będące źródłami historycznymi, „świadkami pamięci”. Pierwszą więc powinnością muzeum jest ich ocalenie oraz zabezpieczenie terenu, z którego pochodzą, a więc:

• prowadzenie prac i badań archeologicznych;
• prowadzenie prac konserwatorskich, których celem jest trwałe zabezpieczenie autentycznych eksponatów;
• prowadzenie prac inwentaryzacyjnych, czyli sporządzenie dokumentacji (także cyfrowej) wszystkich elementów autentycznych.

To są zadania podstawowe muzeum, których spełnienie jest warunkiem sine qua non, aby skutecznie realizować kolejne, nie mniej istotne, zwłaszcza w czasach, kiedy muzea stają się przedmiotem masowego zainteresowania publiczności, czyli udostępnienia miejsca i związanych z nim artefaktów poprzez:

• przygotowanie ekspozycji wraz z towarzyszącą jej narracją (w formach multimedialnych oraz – „żywych” przewodników, czyli – ludzi);
• przygotowanie pakietu działań edukacyjnych oraz badań naukowych, służących aktualizacji i popularyzacji wiedzy o miejscu historycznym, którego historyczność polega również na wadze, dziejących się na jego terenie wydarzeń.

Wymienione powyżej zadania można zaliczyć do kategorii zestandaryzowanych muzealnych „dobrych praktyk”, realizowanych na terenach starć militarnych (np.: w Polsce – Muzeum Bitwy pod Grunwaldem; zagranicą: teren bitwy pod Waterloo, Muzeum Bitwy Narodów pod Lipskiem (przykłady w zestawieniu poniżej). Polskie muzea posiadają niezbędny potencjał ekspercki, aby tego typu zadanie zrealizować (Muzeum II Wojny Światowej w Gdańsku, czy Muzeum Wojska Polskiego w Warszawie).

Jeśli chodzi o możliwość wznoszenia na terenie Westerplatte (i podobnych miejsc) budynków rekonstruowanych, należy kierować się zasadą, iż priorytetem jest ochrona miejsc, budynków, przedmiotów autentycznych, w dalszej zaś części – podejmowanie próby rekonstrukcji obiektów nieistniejących (obszar Westerplatte zaliczony został do kategorii „Pomników Historii”, a więc podlega szczególnej ochronie konserwatorskiej). Wydaje się, iż rekonstrukcje architektury historycznej nie są narzucającym się rozwiązaniem, wskazane jest raczej projektowanie nowoczesnych budynków, jeśli są niezbędne dla wypełniania funkcji muzeum. Domeną rekonstrukcji, tak atrakcyjnych wizualnie, i oczekiwanych przez wielu odbiorców muzealnej edukacji, może być sfera wirtualna, np. rozwinięte technologie digitalizacji trójwymiarowej. Praktyki rekonstrukcyjne są więc tym samym dopełnieniem troski o autentyzm.

dr hab. Piotr Majewski, prof. UKSW
dyrektor Narodowego Instytutu Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów 

***

Przykłady:

1. Muzeum Kalkriese, Niemcy – Muzeum pola starć wojsk rzymskich z plemionami germańskimi, duży obszar – park tematyczny. Wyposażony w infrastrukturę, sale edukacyjne, ścieżki zwiedzania, stronę internetową, możliwość zwiedzania stanowisk archeologicznych. Muzeum, które działa na miejscu jest laureatem wielu europejskich nagród, w tym Europa Nostra. Ciekawe jest również to, że na miejscu trwają prace archeologiczne i badawcze, a jednocześnie odbywa się regularna praca muzealna, ze zwiedzaniem i edukacją, lekcjami szkolnymi etc. Rocznie ponad 100 tys. zwiedzających. Muzeum świadczy też usługi, posiada centrum konferencyjne, a oferuje nawet możliwość zorganizowania urodzin. Architektura: proste, na ogół „pawilonowe” budynki, dające łatwą możliwość aranżacji i zapewniające najlepszą funkcjonalność. Muzeum dotowane przez land i gminę oraz środki federalne z programów grantowych etc. http://www.kalkriese-varusschlacht.de/
2. Hastings Museum and Art Gallery – w miejscu bitwy między Haraldem a Wilhelmem w 1066,  jednak w swej ekspozycji daleko wyszło poza to wydarzenie: oprócz bitwy, również przyroda i prehistoria tej części Anglii, sztuki piękne, jednak zwornikiem jest rok 1066 i objęcie władzy przez Normanów. http://www.hmag.org.uk/aboutus/about/
3. Muzeum Pamięci Bitwy pod Verdun – powstałe w latach 60.; tradycyjne, na zewnątrz znajduje się ekspozycja sprzętu wojskowego używanego w czasie bitwy, wewnątrz budynku tradycyjna wystawa związana z bitwą, na której zgromadzone są pamiątki z tego okresu, z rzeczami osobistymi żołnierzy, rekonstrukcją fragmentu pola bitwy z okopami, lejami po bombach etc.
4. Arnhem War Museum – czterokondygnacyjna wystawa związana z bitwą o Arnhem, w której udział brali również żołnierze gen. Sosabowskiego, cześć wystawy poświęcona również cywilnym mieszkańcom okolicy, dotkniętym działaniami wojennymi. Godne uwagi jest Airborne Experience, miejsce, w którym zwiedzający znajdują się w środku działań bitewnych. https://www.airbornemuseum.nl/
5. Muzeum Lądowania na Plaży Utah – otwarte w latach 60., budynek z tradycyjną, acz niepozbawioną rozwiązań multimedialnych wystawą związaną z D-Day i lądowaniem aliantów u wybrzeży Normandii. https://liberationroute.pl/france/spots/t/the-utah-beach-d-day-museum-utah-beach%E2%80%93musee-du-debarquement
6. Muzeum Wojskowe w Svidniku na Słowacji niedaleko granicy z Polską, ciekawa koncepcja muzeum stacjonarnego (Svidnik) z dużą powierzchnią „parku historycznego”. Na terenie o powierzchni ok. 20 km2 rozmieszczonych jest szereg eksponatów, w tym czołgi, działa, samoloty. Uzupełnieniem tego plenerowego muzeum jest kolekcja sprzętu militarnego, zlokalizowana na terenie Muzeum Wojskowego w Svidniku. http://www.svidnik.sk/pl/druga-wojna-swiatowa/plenerowe-muzeum-wojskowe/

Lista taka mogłaby być jeszcze poszerzona o szkockie Fakirk, belgijskie Ypres, czy wiele miejsc pamięci w USA, związanych z wojną secesyjną, jak Gettysburg, Mannassas, Kennesaw Mountain, czy Frediksburg. Charakter tej przestrzeni jest w USA wszędzie dość podobny: są to muzealne parki tematyczne, działają w trybie ciągłym, posiadają kadrę i obsługują ruch turystyczny, posiadając również niezbędne do tego zaplecze (parkingi, sklepy, kawiarnie, restauracje, sale dla matek z dziećmi, udogodnienia dla osób z niepełnosprawnościami etc), wykonują również zadania z zakresu edukacji, organizują lekcje muzealne, odczyty, konferencje i spotkania, stanowiąc również najbliższy ośrodek kultury (znajdują się na ogół na obrzeżach miast, bądź w miejscach oddalonych od wielkich ośrodków miejskich). Wiele z nich prowadzi także regularne badania naukowe, współpracując z uczelniami.

Opracował: Marek Rogowski

(fot. Torsten Maue/flickr)