– wystawa Muzeum Dulag 121 w Pruszkowie

Obchodzona niedawno rocznica wybuchu powstania warszawskiego przypomina o nadchodzącym Dniu Pamięci o Cywilnej Ludności Powstańczej Warszawy, który przypada 2 października, a ustanowiony został przez Sejm VII kadencji w 2015 r.: Sejm Rzeczypospolitej Polskiej składa hołd mieszkańcom stolicy: tym, którzy wspierając walczących powstańców złożyli ofiarę życia, oraz tym, którzy po kapitulacji Powstania Warszawskiego zostali wypędzeni z miasta i przeszli gehennę obozów koncentracyjnych, niewolniczej pracy i tułaczki.

Niezwykle istotnym przedsięwzięciem, podejmującym mało znany temat pomocy udzielanej ludności cywilnej wypędzonej z Warszawy do obozu przejściowego Durchgangslager 121, jest wystawa „Solidarność i wsparcie”, przygotowana przez Muzeum Dulag 121 w Pruszkowie. Jej mottem przewodnim jest cytat z „Raportu z oblężonego miasta” Zbigniewa Herberta: „(…) i jeśli Miasto padnie a ocaleje jeden/on będzie niósł Miasto w sobie po drogach wygnania”.

Ekspozycja składa się z dwudziestu plansz prezentujących kolejne etapy wypędzenia ludności cywilnej Warszawy podczas Powstania Warszawskiego i po jego kapitulacji, ze szczególnym uwzględnieniem kontekstu pomocy udzielanej wysiedlonym. Jest to temat, który od dawna wymagał historycznego opracowania i upowszechnienia. Twórcy wystawy liczą, że wystawa zwróci uwagę i przyciągnie zainteresowanie badaczy historii. Jest to wątek, który zdecydowanie zasługuje na należyte, wnikliwe opracowanie i przywrócenie do wymiaru pamięci historycznej i społecznego upamiętnienia.

Założeniem wystawy było oddanie czci osobom, które niosły pomoc wysiedlonym – wyjaśnia Maciej Boenisch, współtwórca wystawy. – W historiografii dotyczącej powstania warszawskiego – to moje osobiste zdanie, jako współautora wystawy – nie tylko bagatelizuje się losy ludności cywilnej Warszawy – choć to ostatnio zmienia się – zupełnie lekceważy się pomoc, którą otrzymali na wygnaniu. Już zupełnie osobiście dodam, że imponuje mi postawa, jaką prezentowali wówczas mieszkańcy Pruszkowa, Milanówka, Piastowa, Brwinowa, Podkowy Leśnej, Komorowa i wielu innych miejscowości, którzy po prostu udzieli pomocy potrzebującym. Byłoby dla mnie zrozumiałe, gdyby zaprotestowali. Mogli powiedzieć: „Przecież sami nie mamy, co jeść, przecież nie wiemy, kogo przyjmujemy pod dach – może to morderca, złodziej, gwałciciel”. Ogromna liczba osób okazała właśni solidarność i wsparcie. Ta wystawa to forma podziękowania za ich piękną postawę i sygnał, że o niej pamiętamy.

Narracja wystawy składa się z czterech filarów. Pierwszy z nich ukazuje losy ludności cywilnej w powstaniu warszawskim, drogę do obozów przejściowych w Pruszkowie, Ursusie i Piastowie. Część druga podejmuje temat warunków obozowych w Dulagu 121 w Pruszkowie i jego filiach oraz pomocy udzielanej na terenie obozu przez personel medyczny i kuchnię obozową. Trzeci filar poświęcony został fenomenalnej akcji pomocy, zorganizowanej w Pruszkowie, Piastowie, Brwinowie, Komorowie, Podkowie Leśnej, Milanówku i innych okolicznych miejscowościach. Ostatni wątek przypomina ludzi, organizacje, którzy otoczyli różnymi formami opieki Warszawiaków wysłanych w dalszych transportach na teren Generalnego Gubernatorstwa (do 350 000 osób).

Prace nad koncepcją wystawy, wyszukiwanie dokumentów, cytatów, fotografii oraz przygotowywanie tekstów niezbędnych do realizacji scenariusza wystawy trwały około cztery miesiące – opowiada Aleksandra Wojda, współtwórca wystawy. – Największym wyzwaniem, jakiemu musieliśmy stawić czoła był ubogi materiał ikonograficzny. Nie wszystkie dokumenty, z których korzystaliśmy były na tyle w dobrym stanie, by móc wykorzystać je do szaty graficznej. Przykładowo, dysponujemy raportem RGO z Łowicza, prezentującym przydziały do poszczególnych stołówek, ale niestety nie jest to materiał atrakcyjny wizualnie, dlatego też zmuszeni byliśmy z niego zrezygnować.

Maciej Boenisch wskazuje również na trudności związane z brakiem możliwości dotarcia do takiego zespołu dokumentów, który byłby na tyle wyczerpujący i kompletny, aby ukazać skalę zjawiska.

Bazowaliśmy w dużej mierze na relacjach świadków historii, ale w przypadku zjawiska o takiej skali świadectwa pozostają zawsze wyrwane z kontekstu – tłumaczy i podaje przykład: – Wiemy, że w obozie Dulag 121 polski personel przygotowywał dla wysiedlonych zupę, ale nie zawsze wystarczało jej dla wszystkich. Osobiście rozmawiałem zarówno z osobami, które zapewniały mnie, że żadnej zupy w obozie nie było, jak i z takimi, które opowiadały, że zupa uratowała im życie. Z rozmowy, czy z lektury świadectw z kilkudziesięcioma, czy nawet kilkuset osobami, nie sposób wyprowadzić wniosków na temat zdarzenia, które dotyczyło kilkuset tysięcy osób. Oczywiście zupa to tylko przykład. Na temat obozu posiadamy szczątkową dokumentację RGO, ale w przypadku pomocy na terenie okolicznych miejscowości, bądź GG, do takiej dokumentacji często nie udawało nam się dotrzeć. Nie wiemy nawet, czy w ogóle zachowała się.

Wystawa, po uroczystym otwarciu w Sejmie RP 6 października 2016 r., prezentowana była w Domu Spotkań z Historią w Warszawie (29 października – 13 listopada 2016), Podkowie Leśnej (13 – 31 stycznia 2017), Brwinowie (12 – 26 lutego 2017), Mszczonowie (9 – 30 kwietnia 2017), w Naczelnym Sądzie Administracyjnym w Warszawie (Noc Muzeów 20 maja 2017) oraz w Bystrej k/ Bielska-Białej (1 – 5 sierpnia 2017). Aktualnie znajduje się w Muzeum Gross-Rosen w Rogoźnicy (7 sierpnia – 15 września 2017). W miejscach tych „Solidarność i wsparcie” wywołało pozytywny oddźwięk – do Muzeum Dulag 121 zgłaszały się rodziny, których krewni pomagali Warszawiakom, np. przyjmowali na nocleg. W uroczystości otwarcia wystawy w Sejmie RP uczestniczyły osoby, które specjalnie zorganizowały przyjazd do Warszawy, aby opowiedzieć o otrzymanej niegdyś pomocy i tym samym wyrazić wdzięczność za ocalenie.

Dyrekcja oraz pracownicy Muzeum Dulag 121 w Pruszkowie zachęcają do kontaktu z instytucją wszystkie osoby, które mogą podzielić się wiedzą dotyczącą losów wysiedlonych lub niosących pomoc. Ankiety dostępne są pod linkiem: http://dulag121.pl/lista-pamieci/ankieta/ankieta-na-temat-wiezniow-obozu/

***

Organizator wystawy: Muzeum Dulag 121 w Pruszkowie
Koncepcja i scenariusz: Małgorzata Bojanowska (dyrektor), Aleksandra Wojda, Maciej Boenisch
Koncepcja graficzna wystawy i katalogu: Łukasz Kubacki

Patronat Honorowy: Marszałek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej Marek Kuchciński

Wystawa została zorganizowana ze środków Powiatu Pruszkowskiego oraz PGNiG Termika.