–  z Marią Sołtysiak rozmawia Andrzej Zugaj.

Muzealnictwo.com: Kiedy powstała kartoteka muzeów, którą NIMOZ właśnie udostępnia wszystkim zainteresowanym?

Maria Sołtysiak: Udostępniona przez NIMOZ zdigitalizowana dokumentacja dotycząca historii muzeów w Polsce, tzw. Kartoteka Muzeów w Polsce (dalej Kartoteka),  powstawała w latach od 60. do 90. XX w. i było to jedno z priorytetowych działań d. Działu Muzealnictwa funkcjonującego od 1962 r. w d. Ośrodku Dokumentacji Zabytków (ODZ). Dokumentacja ta stanowi znaczną część archiwalnego zbioru będącego spuścizną po Dziale Muzealnictwa, który został zlikwidowany w 2003 r. W wyniku przeprowadzonej wówczas reorganizacji instytucji kultury ODZ został połączony z Ośrodkiem Ochrony Zabytkowego Krajobrazu (OOZK) i powstała instytucja pod nazwą – Krajowy Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków (KOBiDZ),  w 2010 r. przekształcony w Narodowy Instytut Dziedzictwa (NID).

Na Kartotekę Muzeów w Polsce  składają się teczki w formacie A4 (jedna teczka dotyczy jednego muzeum), które – w specjalnie zbudowanej na tę dokumentację drewnianej szafie – ułożone były w szufladach w układzie alfabetycznym wg nazw miejscowości, a w ich obrębie w układzie alfabetycznym wg nazw muzeów. W teczkach znajdują się ankiety przesyłane w kolejnych latach przez muzea, wycinki prasowe dotyczące tych muzeów oraz, niekiedy, karty wystaw lub inne dokumenty obrazujące ich działalność. Ankiety zawierają dane teleadresowe muzeów, określenie rodzaju (organizator) i typu (rodzaj zbiorów) muzeum, nazwiska i tytuły naukowe dyrektorów tych placówek oraz odpowiedzi na pytania dotyczące: historii placówki, historii i wielkości zgromadzonych w niej zbiorów, kolekcji, cymeliów, specjalistycznych pracowni, bibliotek, magazynów, przeciętnej liczby zwiedzających itd. Odrębny zbiór stanowią teczki dotyczące muzeów zlikwidowanych, które przestały istnieć w latach tworzenia Kartoteki. Kartoteka Muzeów w Polsce była przez wiele lat podstawą tworzonej od 1962 r. przez Dział Muzealnictwa ODZ ewidencji muzeów w Polsce, uaktualnianej i rozbudowywanej przez następne lata,  aż do czasu likwidacji Działu.

M: W jaki sposób powstawała kartoteka?

MS: W latach 60. i wczesnych 90. XX w. w Dziale Muzealnictwa ODZ nie posługiwaliśmy się jeszcze pocztą elektroniczną i internetem. Ankietowanie muzeów, polegające na cyklicznym wysyłaniu do muzeów papierowej ankiety z prośbą o jej wypełnienie i odesłanie,  było jedynym sposobem na zdobywanie aktualnych danych o muzeach. Ankiety były co kilka lat na nowo opracowywane w zmodernizowanej formie, pytania w nich zawarte dostosowywano do aktualnych aktywności i zakresu działalności muzeów. Na podstawie odsyłanych przez muzea ankiet w Dziale Muzealnictwa, przede wszystkim, prowadzona była ewidencja muzeów w Polsce, której wyniki publikowano w Wykazach Muzeów w Polsce – cienkich, w późniejszym czasie z kolorową okładką książkach, które wielu osobom służyły jako podręczne książeczki adresowe i telefoniczne (ODZ/KOBiDZ 1987, 1997, 2003, 2005, 2007). Kartoteka służyła także jako źródło informacji do opracowywanych w Dziale  i publikowanych różnych informatorów o muzeach, np. Muzea w Polsce. Informator (ODZ 1986, 1997), czy Muzea szkole. Informator dla nauczycieli (ODZ 1993). Tworzenie i aktualizowanie Kartoteki stanowiło podstawę do budowania kolejnych numerów periodyków wydawanych przez Dział: rocznika „Muzealnictwo” i biuletynu „Zdarzenia Muzealne”. Wreszcie informacje z ankiet  znalazły się w zbudowanej w Dziale Muzealnictwa,  pierwszej w Polsce Elektronicznej Bazie Muzeów w Polsce. Baza ta zawierała dane dotyczące 1061 muzeów. Za pomocą wyszukiwarki można było wyszukiwać muzea wg następujących kryteriów: województwo, nazwa miejscowości, nazwa muzeum, rodzaj muzeum – w zależności od organizatora placówki (wszystkie, centralne, klasztorne, kościelne, organizacji społecznych, prywatne, samorządowe, uczelniane) a także typ muzeum – w zależności od posiadanych zbiorów (archeologiczne, artystyczne, biograficzne, etnograficzne, filumenistyczne, historyczne, instrumentów muzycznych, literatury i teatru, martyrologiczne, medycyny, militarne, przyrodnicze, rolnictwa, sportu i turystyki, techniki i przemysłu, wnętrz). Dzięki w/w bazie możliwe było szybkie i bezproblemowe tworzenie różnych wykazów muzeów w Polsce, których do pracy potrzebowały zarówno rozmaite instytucje, w tym MKiDN, ale także badacze zajmujący się polskim muzealnictwem.

M: Jakie były dalsze losy kartoteki?

MS: Po zlikwidowaniu Działu Muzealnictwa w 2003 r., w KOBiDZ-u nie było już odrębnego działu zajmującego się muzealnictwem i muzeami. Spuścizna po nieistniejącym dziale, w postaci zamkniętych zbiorów archiwalnych, została zgromadzona w magazynach instytucji. Stałam się jej samozwańczym, „społecznym” kustoszem, gdyż opieka nad dokumentacją nieistniejącego już działu nie było sformalizowana  ani ujęta w moim zakresie obowiązków. Dbałość o dokumentację zgromadzoną niegdyś  przez Dział Muzealnictwa zawsze uważałam za swój zawodowy obowiązek, a także powinność wobec osób, które ten Dział w przeszłości tworzyły, były współtwórcami owej dokumentacji i w pewnym momencie powierzyły mi stanowisko kierownika tegoż Działu, a tym samym opiekuna materiałów archiwalnych.

W 2011 r. powstał Narodowy Instytut Muzealnictwa i Ochrony Zbiorów, do współpracy z którym została zaproszona redakcja rocznika „Muzealnictwo” wraz z moją osobą. W niedługim czasie NIMOZ podjął kroki w celu pozyskania wybranych materiałów archiwalnych dotyczących polskiego muzealnictwa i przejęcia opieki nad nimi. W ten sposób m.in. Kartoteka Muzeów w Polsce, wraz z „zabytkową” drewnianą szafą znalazły się w siedzibie NIMOZ-u.  Niebawem podjęta została decyzja o jej zdigitalizowaniu i tym samym stworzeniu możliwości korzystania ze zgromadzonych w niej informacji przez osoby zainteresowane historią polskiego muzealnictwa.

M: Zdigitalizowana baza jest na razie udostępniana użytkownikom po wypełnieniu wniosku i uzyskaniu zgody dyrektora Instytutu. Co będzie dalej?

Ponieważ opisana powyżej dokumentacja archiwalna dawnego Działu Muzealnictwa ODZ stanowi historyczne, bezcenne źródło wiedzy i informacji dla badaczy zajmujących się polskim muzealnictwem, dziś może być ona także materiałem wyjściowym do różnego typu opracowań, weryfikacji faktów z historii muzeów, może stanowić punkt odniesienia do tworzonych współcześnie baz danych i wykazów dotyczących muzeów w Polsce.

Dzisiaj, gdy od ponad 5 lat funkcjonuje NIMOZ, w którym opracowana została kompleksowa ankieta sprawozdawczo-statystyczna do muzeów, istnieje możliwość porównanie jej z ankietami archiwalnymi, zwłaszcza tą najobszerniejszą, z lat 90. XX w., której punkty wyczerpywały pytania dotyczące ówczesnej aktywności muzeów. Porównanie to i analiza materiału historycznego  może zainspirować niejednego badacza polskiego muzealnictwa do  szerszego,  całościowego opracowania tej  sfery polskiej kultury. A naprawdę warto, gdyż  to właśnie muzealnictwo, jak chyba żadna inna dziedzina kultury, na przestrzeni ostatnich kilkuset lat rozwinęło się pod każdym względem. Muzea przeszły ogromne przeobrażenie – od XVI, XVII i XVIII-wiecznych gabinetów osobliwości (słynnych Kunstkamer), poprzez XIX-wieczne wielkie, dostojne galerie, XX-wieczne „świątynie sztuki”, po XXI-wieczne, interdyscyplinarne instytucje, obejmujące swymi działaniami wszelkie sfery aktywności współczesnego człowieka.

M: Dziękuję za rozmowę.

MS: Ja także bardzo dziękuję za możliwość zaprezentowania w muzealnictwie.com historycznego rysu archiwalnej dokumentacji muzealnej, którą dziś NIMOZ udostępnia zainteresowanym. Jeśli można, chciałabym podzielić się jeszcze jedną refleksją. Myślę, że należy poczynić starania aby w NIMOZ znalazł się jeszcze jeden ze zbiorów owej dokumentacji archiwalnej Działu Muzealnictwa ODZ, a mianowicie Karty  Czasowych Wystaw Muzealnych – ankiety z muzeów z lat   80. i 90. XX w. zawierające roczne wykazy wystaw czasowych w muzeach; na podstawie ankiet z lat 1991–1998 powstawały numery biuletynu „ZDARZENIA MUZEALNE” poświęcone muzealnym wystawom czasowym w Polsce. Ankiety te zawierają cenne informacje dotyczące nie tylko tytułów i czasu trwania wystaw czasowych, ale także nazwiska twórców ich scenariuszy, opracowań plastycznych i aranżacji przestrzennych. To bardzo cenny materiał historyczny, wszak przez ostatnie 70 lat historii Polski w wystawach czasowych w polskich muzeach, jak w zwierciadle, odbijały się wszelkie przemiany polityczne, procesy społecznych i nastroje polskiego społeczeństwa, a także preferencje twórców polskiego życia artystycznego. Zdigitalizowanie tego materiału  i powiązanie go z  udostępnioną już zdigitalizowaną Kartoteką Muzeów w Polsce uzupełniłoby i wzbogaciło wiedzę o  historii i działalności polskich muzeów.

Maria Sołtysiak – w latach 1980–2003 pracownik Działu Muzealnictwa ODZ, od 1996 na stanowisku kierownika Działu; od 1981 redaktor, a od  2000 sekretarz redakcji rocznika „Muzealnictwo”; od 1991 sekretarz redakcji biuletynu „Zdarzenia Muzealne”; współtworzyła Kartotekę Muzeów w Polsce oraz wszelkie materiały dokumentacyjne powstające w Dziale Muzealnictwa ODZ.