Rozmach, z jakim zainaugurowano działalność nowego muzeum w Markowej nieopodal Łańcuta, wskazuje nam rangę tej instytucji i głębię przesłania, które niesie. Muzeum Polaków Ratujących Żydów podczas II wojny światowej im. Rodziny Ulmów otwierał Prezydent RP, najwyżsi hierarchowie Kościoła i wysocy przedstawiciele społeczności żydowskiej. Po chwilach wielkich przeżyć i uniesień, w momencie kolejnej rocznicy zamordowania Ulmów (24.03.1944), czas na refleksję nad kierunkami dalszych działań, wyzwaniami oraz całą złożonością Muzeum Polaków Ratujących Żydów.

Jego geneza sięga 2008 roku, kiedy Sejmik Województwa Podkarpackiego w uchwale intencyjnej wyraził chęć stworzenia instytucji, która szerzej pokaże i upamiętni zaangażowanie Polaków na rzecz ratowania osób narodowości żydowskiej w okresie zbrodniczej okupacji niemieckiej. Jako jedna z wiodących idei tworzonego Muzeum, została też podkreślona w przemówieniu głowy państwa polskiego. „Dziękuję, że to muzeum jest ich wszystkich pomnikiem. Dziękuję, bo Polska, a także sprawiedliwość dziejowa bardzo takiego pomnika potrzebowała” – mówił prezydent Andrzej Duda.

Misja Muzeum koncentruje się zatem i zmierza do rzucenia pełniejszego światła na dzieje II wojny światowej, poprzez wydobycie i pokazanie heroicznych postaw Polaków w obliczu Zagłady Żydów. Wyróżni to Muzeum im. Rodziny Ulmów na muzealnej mapie Polski oraz uczyni je przełomowym i pionierskim. Jest wielce wymowne, że impuls do tych działań wyszedł ze strony samorządu. „Chcemy, żeby to był nasz wkład w odkrywanie i dokumentowanie prawdy historycznej” – wskazywał marszałek województwa podkarpackiego Władysław Ortyl.

Otwarcie budynku, ceremonia, program artystyczny, lista gości i ogólnopolskie, a nawet międzynarodowe echo, nie tylko sugerują samą doniosłość wydarzenia. Owa inauguracja równie mocno podkreśla wagę dalszych aspektów funkcjonowania Muzeum. Pośród różnych znaczeń przypisywanych tej instytucji (ustawowych i symbolicznych), szczególnie jawi się możliwość pełnienia przez nią ważnej roli w polskiej dyplomacji kulturalnej. Potencjał ten należy jednak wesprzeć programowo i promocyjnie.

Muzeum Polaków Ratujących Żydów to także obecność komponentu narracyjnego i edukacyjnego, czyli już właściwie stałej (po sukcesie choćby Muzeum Powstania Warszawskiego) tendencji w polskim muzealnictwie. W pierwszym kontekście nowe muzeum, poza niezwykłą i tragiczną historią rodziny Ulmów, opowiada również o społeczności Markowej, miejscowych Żydach, okupacji i Zagładzie. Z kolei wyjątkowy architektonicznie budynek Muzeum, oprócz sali wystawowej wyposażono również w drugie pomieszczenie, które, dostosowane do organizacji spotkań, prelekcji, pokazów filmów itp., może z powodzeniem pełnić funkcję edukacyjną. Ta ostania powinna stać się istotnym ogniwem funkcjonowania instytucji, bowiem jej multimedialną ofertę można skierować nie tylko w sposób ogólny do mieszkańców Podkarpacia, ale skonstruować szczególne zaproszenie dla uczniów oraz licznej młodzieży izraelskiej przybywającej każdego roku do Markowej.

Choć Muzeum Polaków Ratujących Żydów jest swoistym memoriałem rodziny Ulmów i w tym kontekście trafnie bywa nazywane Domem Ulmów (Maciej Szymanowski „Do Rzeczy”), to poprzez realizację podstawowych funkcji muzealnych (dokumentacja, gromadzenie i opracowywanie zbiorów) powinno możliwie szeroko definiować swój charakter i zakres działania. Dom Ulmów ma szansę stać się ośrodkiem pracy na rzecz pozyskania i popularyzacji informacji o wszystkich Polakach ratujących Żydów w czasie II wojny światowej. Łączy się to z funkcją naukowo-badawczą, która na bazie dotychczasowej współpracy z Instytutem Pamięci Narodowej (Oddział w Rzeszowie i Krakowie) powinna dobrze rokować. Fundamentalne znaczenie dla merytorycznej konstrukcji Muzeum miał dorobek naukowy dwójki pracowników IPN: dra Mateusz Szpytmy (inicjatora Muzeum) oraz dr hab. Elżbiety Rączy. Nie bez znaczenia były także prace samej Komisji Programowej, gdzie zasiadali m.in. prof. Jan Żaryn i prof. Tomasz Gąsowski.
Muzeum im. Rodziny Ulmów mając status oddziału, jest jednostką afiliowaną Muzeum-Zamku w Łańcucie, co jest szalenie istotne przy spojrzeniu na powyższą problematykę. Ceniona instytucja z Łańcuta to organizator, inwestor (tu widoczny jest też wkład gminy Markowa), a zarazem opiekun merytoryczny Muzeum oraz podmiot nadający nowej jednostce kulturę organizacyjną. Czerpanie z tych doświadczeń i wzrastanie na takim gruncie powinno pomóc w przyszłym wyodrębnieniu się Muzeum. Realizacja tego wymagającego zadania może okazać się ważnym odniesieniem dla całego środowiska muzealnego.

Wreszcie aspekt, a zarazem wyzwanie typowe dla większości współczesnych placówek kulturowo-muzealnych oraz instytucji pamięci: jak w synergii z innymi sektorami (turystyka, gospodarka) przyciągnąć do Muzeum turystę kulturowego – świadomego pielgrzyma. Dom Ulmów kieruje bowiem swą ofertę nie tylko do gości z Izraela, ale również, w obliczu procesu beatyfikacyjnego, do chrześcijan. W tym miejscu cele Muzeum nakładają się na samorządowe, regionalne wyzwanie związane z uruchomieniem i wykorzystaniem turystyki kulturowej.
Wymienione i zarysowane kwestie z pewnością nie wyczerpują wielopoziomowego charakteru nowego Muzeum im. Rodziny Ulmów, nie roztrząsają w pełni stojących przed nim zadań, szans i pułapek. Uzmysławiają jednak, że 17 marca 2016 roku jako dzień jego otwarcia, staje się dla polskiego muzealnictwa, kultury, życia publicznego i społecznego datą godną zapamiętania.

Tekst: Mateusz Werner
Zdjęcia: Michał Mielniczuk