Pracownicy muzeów martyrologicznych i miejsc pamięci, jak również fundacje oraz inne instytucje związane z miejscami pamięci i upamiętnianiem, co roku spotykają się na sympozjum, dzięki któremu możliwa jest wymiana doświadczeń, zaprezentowanie nowych, ciekawych projektów czy pomysłów na dalsze inicjatywy oraz podsumowanie minionego roku. 9-10 września 2015 r. w Sztutowie i Kątach Rybackich Muzeum Stutthof w Sztutowie i Państwowe Muzeum Auschwitz-Birkenau w Oświęcimiu wspólnie zorganizowały VI Forum Pamięci. Podczas tegorocznego spotkania reprezentowane było także Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego oraz United States Holocaust Memorial Museum w Waszyngtonie. Zainteresowanie udziałem w Forum Pamięci rośnie z roku na rok – podczas wrześniowego spotkania wystąpiło 28 prelegentów, a w obradach wzięło udział niemal 50 osób z Polski i USA.

Formuła przewidywała 15-minutowe wystąpienia. Krótki czas umożliwiał zarówno zaprezentowanie się kilkunastu instytucjom, które zgłosiły chęć udziału w Forum Pamięci, jak również motywował do konkretnego, spójnego zapoznania uczestników z najważniejszymi projektami minionego roku i zasygnalizowania tematów, które warto podjąć podczas dalszych rozmów. Sympozjum podzielono na trzy sesje: I – miejsca, symbole, zmiany; II – przeszłość i przyszłość. Miejsca i koncepcje; III – historia, konserwacja i edukacja w miejscach pamięci. Organizatorzy Forum w sposób niezwykle wyważony skonstruowali program, który ułatwił uczestnikom wypracowanie wspólnej przestrzeni rozmów, kontynuowanych bez pośpiechu również po zakończeniu obrad. Tradycja dwu- lub trzydniowego Forum Pamięci, poza wartością merytoryczną i efektem długofalowej współpracy, zainicjowała rzeczywistą integrację środowiska osób związanych z upamiętnianiem Zagłady oraz znaczeniem miejsc pamięci w edukacji historycznej i obywatelskiej. Każdego roku uczestnicy Forum Pamięci mogą poznać również kulturę i obyczaje Żuław, dzięki uzupełnieniu programu merytorycznego w część wyjazdową. Podczas tegorocznego sympozjum wszyscy chętni spędzili czas w domu podcieniowym w Cyganku oraz w porcie na okrętach 3. Flotylli Okrętów w Gdyni.

Podczas podsumowania zwrócono uwagę, że w przypadku muzeów martyrologicznych wyzwanie, które spoczywa na pracownikach należy mierzyć odrębną skalą, na której nie może zabraknąć świadomości o ogromnym ładunku emocjonalnym, który spoczywa na każdym zespole w tego typu placówkach.

„Dyskusje w gronie muzealników pozwalają spojrzeć na naszą codzienną pracę z szerszej perspektywy. Są one motywacją do zmian, a także inspiracją do doskonalenia swoich umiejętności. Zapobiegają również zawodowej monotonii”. (IV Forum Pamięci, Muzeum Stutthof w Sztutowie, 3-6.09.2013 r.)

„Forum Pamięci, dzięki cykliczności oraz poziomowi merytorycznemu uczestników, stało się głównym polem dyskusji i wymiany poglądów polskich miejsc pamięci”. (V Forum Pamięci, Muzeum Stutthof w Sztutowie, 3-4.09.2014 r.)

Tematy tegorocznych wystąpień:

SESJA I: Miejsca, symbole, zmiany

• 70. rocznica wyzwolenia KL Auschwitz-Birkenau, Piotr M. A. Cywiński

27 stycznia 2015 r. około 300 Ocalałych, świadków historii Auschwitz, spotkało się przed Bramą Śmierci byłego obozu Birkenau.Jak tworzyła się idea obchodów rocznicowych? W jaki sposób wyglądały trwające prawie rok przygotowania do największego wydarzenia w historii Miejsca Pamięci? Jak przebiegały obchody i jaki był ich odbiór na całym świecie?

• 70. rocznica z perspektywy mediów, Bartosz Bartyzel

Ponad tysiąc dziennikarzy z całego świata. Prasowe relacje dotarły do prawie dwóch miliardów ludzi na całym świecie, natomiast bezpośrednią transmisję, przygotowaną przez TVP i transmitowaną przez 250 nadawców, oglądało ponad pół miliarda widzów. Jak przygotować organizację obchodów od strony obsługi medialnej? Jak planować uroczystości, uwzględniając potrzeby dziennikarzy różnych specjalności? Jak na otwartym terenie, bez odpowiedniej infrastruktury, zorganizować pracę mediów z całego świata?

• Od Komitetu Sumienia do Centrum Zapobiegania Ludobójstwu – jak wygląda aktywność U.S. Holocaust Memorial Museum na polu prezentacji i uświadamiania współczesnych aktów ludobójstwa, Jacek Nowakowski

Stworzony przez Ocalałych, którzy stanowili zalążek Muzeum, Komitet Sumienia powstał jako dział zajmujący się uświadamianiem kwestii związanych ze współczesnymi aktami ludobójstwa. Ta idea ewoluowała w kierunku nie tylko uświadamiania i przestrzegania, ale również do aktywnych prób oddziaływania na opinię publiczną w celu ich zapobiegania.

• Przywrócenie pamięci: ogrodnictwo poobozowe KL Stutthof, Piotr Tarnowski

Podczas funkcjonowania KL Stutthof tzw. ogrodnictwo zajmowało znaczny obszar obozu. Do początku XXI wieku zachowały się zrujnowane szklarnie oraz niewielki budynek. Teren ten nigdy nie był udostępniany zwiedzającym. W roku 2014 podjęto prace mające na celu zachowanie oryginalnych obiektów poobozowych, zahamowanie ich dalszego niszczenia i przeznaczenie na potrzeby zwiedzających. Jaki zakres miały przeprowadzone prace i w jaki sposób będzie wykorzystywany „nowy” obiekt?

SESJA II: Przeszłość i przyszłość. Miejsca i koncepcje

• Małopolska Pamięta – projekt pilotażowy podróży studyjnej dla polskiej młodzieży do Oświęcimia i Miejsca Pamięci Auschwitz jako element edukacji globalnej na rzecz praw człowieka, Alicja Bartuś

Od września 2015 r. do maja 2016 r. realizowany będzie na terenie Małopolski nowatorski projekt skierowany do młodzieży szkół ponadgimnazjalnych związany z edukacją na rzecz praw człowieka prowadzoną w oparciu o wizytę w Miejscu Pamięci Auschwitz. Za temat wiodący została wybrana problematyka skutków mowy nienawiści w czasach nazistowskich oraz współczesnych skierowanej wobec „obcych”/„innych”/„nie takich, jak my”. W projekcie weźmie udział ponad 700 uczniów z 28 szkół. Jak będzie przebieg projektu?

• Prezentacja zmian w Muzeum w Palmirach na Cmentarzu-Mauzoleum, świadczących o rozwoju miejsca pamięci, Dominika Jarzyńska-Pokojska

Jakie zmiany zaszły w Muzeum Miejscu Pamięci w Palmirach?

• Udostępnianie zbiorów z getta warszawskiego przez Żydowski Instytut Historyczny. Przygotowania do nowej wystawy poświęconej grupie Oneg Szabat i Archiwum Ringenbluma, Jolanta Hercog

Jak wygląda dostęp do zbiorów z getta warszawskiego? Czym zaskoczy zwiedzających nowa wystawa?

• Muzeum Dulag 121 w krajobrazie kulturowym Pruszkowa, Agnieszka Praga

Jak można podsumować 5 lat funkcjonowania Muzeum? Jak Muzeum radzi sobie z przywracaniem pamięci o ludności cywilnej wypędzonej z powstańczej Warszawy? Muzeum a teren poobozowy: na czym polegają poszukiwania tożsamości miejsca? Park logistyczny w Miejscu Pamięci.

• Nowa odsłona www.auschwitz.org, Paweł Sawicki

Całkowicie odnowiona wersja strony internetowej Miejsca Pamięci i Muzeum składa się z licznych przestrzeni. Dlaczego chcieliśmy zmienić stronę? Jak wyglądały prace przy tak dużym i skomplikowanym projekcje realizowanym we współpracy z firmą zewnętrzną? Co nowego pojawiło się na stronie, czyli jakim narzędziem jest witryna Miejsca Pamięci?

• Działania edukacyjne i projekty kulturalne Żydowskiego Instytutu Historycznego, Anna Chylak
• • Jak wyglądają edukacja i działalność kulturalna Żydowskiego Instytutu Historycznego? Kto jest odbiorcą projektów?

  Edukacja historyczna w Archiwum i Muzeum Pomorskim Armii Krajowej oraz Wojskowej Służby Polek, Katarzyna Minczykowska
  Jak przedstawiają się najważniejsze założenia edukacyjne funkcjonowania Fundacji Generał Elżbiety Zawackiej? Prezentacja najważniejszych projektów edukacyjno-naukowych realizowanych w latach 2014-2015.

• Pamiętaj z nami – święto bez patosu, Marta Śmietana

Pamiętaj z nami – święto oddziałów tworzących Trasę Pamięci Muzeum Historycznego Miasta Krakowa. Składają się na nie oddziały opowiadające historię II wojny światowej: Fabryka Emalia Oskara Schindlera, Apteka pod Orłem i ul. Pomorska 2. Wydarzenie odbyło się już trzykrotnie. Obejmuje swoim zasięgiem niemal całe miasto. Z roku na rok ewoluuje. Prócz podstawowego celu – edukacji i promocji, każdorazowo opiera się na poszukiwaniu języka, który skłania do myślenia, a nie do stawania na baczność. Czy planując każdą nową edycję, sprawdzamy, czy – opowiadając historie martyrologiczne – aby sami nie budujemy sobie pomnika?

• Miejsce Pamięci w Treblince w najbliższej przyszłości, Edward Kopówka

Miejsca po byłym obozie zagłady, w którym zginęło przeszło 800 tys. Żydów, Romów i Sinti, oraz karnym obozie pracy, w którym zginęło około 10 tys. Polaków, Żydów, Romów i Sinti, upamiętniono dopiero w 1964 r. Do tego czasu było to miejsce oficjalnie zapomniane. Romowie odsłonili swój pomnik dopiero w 2014 r. Co dalej będzie z Miejscem Pamięci, drugim pod względem liczby ofiar po Auschwitz?

• Działania dla ochrony pamięci obozu zagłady w Treblince, Paweł Śpiewak

Jakie zmiany zaszły na terenie byłego obozu zagłady w Treblince i jakie są plany związane z ochroną pamięci tego miejsca?

SESJA III: Historia, konserwacja i edukacja w miejscach pamięci

• Pierwsi Żydzi w KL Auschwitz, Piotr Setkiewicz

Wydawało by się, że wszystko już wiadomo, że wszystko zostało już przebadane, opublikowane, opowiedziane. Oto przykład tematu wciąż nie zbadanego, analizowanego m.in. na podstawie danych o umieralności w karnej kompanii.

• Osiągnięcia i plany Międzynarodowego Programu Archiwalnego U.S. Holocaust Memorial Museum w Polsce. Strategie przetrwania Żydów w okupowanej Polsce 1942-1945, Alina Skibińska

U.S. Holocaust Memorial Museum od ponad 20 lat realizuje projekt badania i kopiowania materiałów archiwalnych dotyczących losów Żydów oraz innych prześladowanych grup spośród ludności cywilnej. Projekt realizowany jest we współpracy z najważniejszymi polskimi archiwami i bibliotekami. Jak wyglądają założenia projektu, stopień zaawansowania i plany? Centrum Badań nad Zagładą Żydów realizuje obecnie nowy, kilkuletni projekt badawczy, którego efektem powinna być seria monografii poszczególnych powiatów. Jakie są cele tego projektu i kim są jego uczestnicy?

• „Każda ofiara ma imię” – prezentacja projektu badawczego, Ewa Koper

ednym z nadrzędnych zadań Muzeum – Miejsca Pamięci w Bełżcu jest upamiętnienie ofiar niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady. Brak list deportacyjnych i tym samym niewielka wiedza o losie deportowanych stały się powodem do rozwinięcia badań w celu zgromadzenia dokumentacji o zamordowanych w obozie.

• Pamięć wspólna czy podzielona? Dialog ekumeniczny po Auschwitz, Robert Płaczek

Problem rozejścia się dróg w relacjach chrześcijańsko-żydowskich oraz pamięci o Auschwitz. Prezentacja innowacyjnych projektów dla edukatorów: ,,ABC relacji chrześcijańsko i polsko-żydowskich”, ,,relacje chrześcijańsko-żydowskie” oraz projektu dla młodzieży zainicjowanego z okazji XVIII Dnia Judaizmu ,,Przez wspólną historię – ku przyszłości.”

• W służbie Pamięci – modernizacja terenu Muzeum Więzienia Pawiak, Joanna Gierczyńska

Jakie prace konserwatorskie przeprowadzono na terenie Muzeum Więzienia Pawiak w jubileusz 50-lecia jego istnienia? Jak odmieniły one funkcjonowanie Miejsca Pamięci?

• Globalny Plan Konserwacji w Miejscu Pamięci, Anna Łopuszka

Ile potrzeba czasu i pieniędzy na konserwację pozostałości po Auschwitz? O które obiekty należy zadbać w pierwszej kolejności? Globalny Plan Konserwacji to długofalowa strategia konserwatorska finansowana ze środków Fundacji Auschwitz-Birkenau. Prezentacja ma na celu przedstawienie głównych założeń programu oraz zilustrowanie zakończonych projektów, prac będących w trakcie realizacji oraz planów na najbliższe lata.

• Wystawa „Tajne nauczanie Polek w Ravensbruck”, Danuta Drywa, Barbara Oratowska

Dlaczego ten temat? Dlaczego tak pokazany? Dlaczego my?

• Kurator upodmiotowiony – założenia metodologiczne procesu tworzenia Nowej Wystawy Głównej, Alicja Białecka

Co się wydarzyło pomiędzy scenariuszem, wizualizacją, a projektem koncepcyjnym Wystawy? Co definiuje ostateczny kształt historycznej wystawy narracyjnej w Miejscu Pamięci? Gdzie kończy się, a gdzie zaczyna rola historyka, architekta i edukatora muzealnego? Czy kompromis jest możliwy?

• Curators Corner: Prezentacje kolekcji w Internecie, Vincent E. Slatt

Od 2011 r. w dziale zbiorów są tworzone krótkie filmy, które przedstawiają jeden lub kilka eksponatów. Dostępne przez YouTube i www.ushmm.org, pokazują historię jednego zbioru (od jednego darczyńcy); upowszechniają wiedzę o tym, co posiadamy; informują „przyszłych darczyńców” o naszym zainteresowaniu ich kolekcjami; rozszerzają oddziaływanie na tych, którzy jeszcze nie odwiedzili Muzeum.

• Okupowany Kraków w obiektywie Niemców – nowe nabytki w kolekcji fotograficznej Muzeum Historycznego Miasta Krakowa, Monika Bednarek

W ostatnim czasie Muzeum wzbogaciło się o kilkaset fotografii, często unikatowych, dotyczących historii Krakowa lat 1939- 1945. Są to zdjęcia wykonywane w okupowanym Krakowie przez cywilów i żołnierzy niemieckich, a część z nich została podarowana Muzeum przez potomków Niemców stacjonujących w Krakowie w czasie wojny.

• „Państwowe Muzeum na Majdanku 1944-2014. Historia ilustrowana” – 70 lat działalności Muzeum w obiektywie, Agnieszka Kowalczyk-Nowak

Państwowe Muzeum na Majdanku to pierwsza instytucja w Europie upamiętniająca ofiary II wojny światowej. Przez 70 lat swojego istnienia rozwinęło ono m.in. działalność wystawienniczą, naukową i edukacyjną, której ilustracją są liczne fotografie zgromadzone w Archiwum. Prezentujemy je w najnowszej publikacji wydanej przez Muzeum.

• Sonderkommando, Igor Bartosik

Koncepcja przewodnika będącego nowatorskim połączeniem narracji historycznej z autentyzmem miejsca (zdjęcia z epoki i współczesne, mapki poglądowe). Jak mówić o konkretnym wydarzeniu gdy 70% odwiedzających to ludzie bardzo młodzi?

• Publikacja „Taniec wśród mieczów. Polski personel medyczny na Pawiaku w okresie okupacji niemieckiej 1939-1944” – owoc udanej współpracy środowiska historycznego i lekarskiego, Robert Hasselbusch
  Prezentacja wydawnictwa i projektu.
• „Naznaczeni. Stutthof – Obozy – Sztutowo w latach 1945-1962. Dzieje gminy, gromady i miejsca pamięci”, Marcin Owsiński
  Prezentacja wydawnictwa i projektu.

Fot. dzięki uprzejmości Muzeum Stutthof w Sztutowie