Dla Białorusinów Połock jest tym, czym Kraków dla Polaków – kolebką państwowości, pierwszym punktem w szkolnym planie wycieczkowym. Jest bogaty nie tylko w zabytki, lecz także w lokalne legendy, które przeplatają się z historią. To tutaj księciem był Wsiesław Briaczysławicz, zwany Czarodziejem, który według podań mógł przemieniać się w wilka czy sokoła i którego pomnik stoi na jednym z głównych skrzyżowań miasta. Przydomek Połocka, od miejsca swojego pochodzenia, nosi prawosławna święta Eufrozyna, wnuczka Wsiesława. Ale mityczne dla Białorusinów postacie nie są jedynie ciekawostką. To z nimi są związane najstarsze i najcenniejsze zabytki w mieście – Monastyr Przemienia Pańskiego i Sobór św. Zofii. I to od nich warto zacząć odkrywanie Połocka i jego muzeów.

W XI wieku w widłach Dźwiny i Pałaty, na wzgórzu zamkowym Wsiesław Czarodziej zainicjował budowę soboru Mądrości Bożej, zwanego też soborem św. Zofii. Do końca XVI wieku bizantyńsko-romańska świątynia służyła wyznawcom Kościoła prawosławnego, a po przyjęciu unii brzeskiej przeszła pod opiekę unickich bazylianów. W czasach wojny północnej car Piotr I zamienił ją w skład amunicji, który wybuchł w 1710 roku, niszcząc niemal cały budynek. Kilkanaście lat później w tym samym miejscu odbudowano kościół, inspirując się charakterystycznym dla północno-wschodniej części Europy stylem „baroku wileńskiego”. Dziś, dzięki zabiegom konserwatorskim i muzealnej aranżacji (sobór św. Zofii jest jednym z oddziałów połockiego muzeum), możemy oglądać zarówno XVIII-wieczną świątynię, jak i piwnice jej XII-wiecznej poprzedniczki.

 

 

Ciekawsza i piękniejsza od górującego nad miastem soboru św. Zofii jest niewielka cerkiew położona na terenie Monasteru Przemienienia Pańskiego i św. Eufrozyny Połockiej, w której według przekazów miała żyć sama Eufrozyna. Pochodząca z XII wieku świątynia zachwyca nie tylko konstrukcją nawiązującą do macedońskich cerkwi z Ohrydu, lecz także restaurowanymi przez ostatnich kilkanaście lat freskami z XII wieku. Dwa zespoły białoruskich i rosyjskich konserwatorów pod kierunkiem Yuri Malinovskego i Vladimira Rakytskego odsłaniają kolejne postacie świętych i aniołów. Przez lata były one przykryte dwoma warstwami malowideł olejnych z pierwszej połowy, a następnie z końca XIX wieku. Dzięki specjalnej technice konserwatorzy zdejmują całe połacie polichromii, zachowując przedstawiania ikonograficzne.

Larysa Licenko, kierowniczka połockiej Galerii Sztuki, mówiła dla portalu TUT.BY: „Rosyjscy i białoruscy konserwatorzy dokonali cudu. Technika zdejmowania ściennych malowideł, która jest przez nich wykorzystywana, nie ma porównania w innych krajach Wspólnoty Niepodległych Państw, a na świecie była wykorzystywana niezwykle rzadko. Jest unikalna dlatego, że daje możliwość zachowania warstw obrazów z różnych okresów”.

 

 

Dwie warstwy zdjętych i zachowanych XIX-wiecznych fresków zostały przekazane do połockiej Galerii Sztuki, gdzie trafiły na nową wystawę stałą, w ramach której możemy oglądać oryginały i zestawiać je z XII-wiecznymi przedstawieniami oraz poznać technikę, dzięki której najstarsze freski zostały odkryte, a te młodsze w całości zachowane.

Galeria Sztuki, której kolekcję stworzyła i którą przez ostatnich kilkanaście lat kieruje Larysa Licenko, jest częścią Narodowego Historyczno-Kulturowego Muzeum–Rezerwatu w Połocku (НПИКМЗ). To złożone z 11 oddziałów muzeum zajmuje najstarsze i najcenniejsze zabytki w mieście, m.in. budynek Soboru św. Zofii, szkołę zakonną, dworek, w którym mieszkał Piotr Pierwszy oraz wieżę ciśnień. Galeria Sztuki mieści się w XVI-wiecznym budynku dawnego kolegium jezuickiego. Cały budynek zajmują wystawy, m.in. ikon unickich z XVII i XVIII wieku, sztuki białoruskiej drugiej połowy XX wieku, od socrealizmu do sztuki lat 90. oraz wystawy czasowe.

 

 

Inne oddziały to m.in. muzeum tkactwa, które prezentuje proces produkcji lnu oraz społeczno-kulturową rolę tkaniny, tkactwa i haftu, Muzeum Przyrodniczo-Ekologiczne czy Muzeum Drukarstwa, którego zbiory odnoszą się do białoruskich tradycji księgarsko-drukarsko-bibliotecznych.

”Заповедник” (czyt. zapovednik), czyli rezerwat (tak wszyscy nazywają połockie muzeum skracając jego pełną nazwę) próbuje inicjować ideę „miasta – muzeum”, obszaru pod szczególną ochroną. Na razie są nią objęte jedynie obiekty nieruchome – zabytki archeologiczne i architektoniczne oraz muzealne kolekcje, które liczą ponad 90 tys. eksponatów. Pojęcie „miasta–muzeum” nie istnieje w oficjalnych dokumentach. Nie przeszkadza to jednak lokalnym działaczom kulturalnym lobbować za jego wprowadzeniem i ubiegać się o wpisanie najcenniejszych zabytków na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO.

Muzea wchodzące w skład НПИКМЗ:

1. Muzeum Krajoznawcze
2. Muzeum Dzieci
3. Galeria Sztuki
4. Мuzeum Wojennej Sławy
5. Мuzeum Drukarstwa Białoruskiego
6. Мuzeum – Biblioteka Symeona Połockiego
7. Мuzeum Historii Architektury Soboru Mądrości Bożej w Połocku (zwanego też soborem św. Zofii)
8. Мuzeum – Mieszkanie Bohatera Związku Radzieckiego Z.M. Tusnolobova-Marczenko
9. Мuzeum Tkactwa
10. Muzeum Przyrodniczo-Ekologiczne
11. Stała wystawa „Spacer po ulicy Niżno-Pokrowskiej”
12. Kompleks kulturowo-historyczny „Pole zwycięstwa”

Filmy:

• Prezentacja oddziałów Muzeum
• Yuri Malinovsky opowiada o pracy w cerkwi św. Eufrozyny

 

Narodowo Historyczno-Kulturowe Muzeum – Rezerwat w Połocku było jednym z trzech muzeów w Białorusi, w którym w październiku 2014 roku realizowany był projekt „Muzeum Aktywne. Warsztaty Obudź muzeum” Stowarzyszenia Pracownia Etnograficzna im. Witolda Dynowskiego we współpracy z Państwowym Grodzieńskim Muzeum Historyczno-Archeologicznym i Muzeum-Pracownią Zaira Azgura w Mińsku. Partnerem merytorycznym projektu jest Muzeum Łazienki Królewskie. Honorowy Patronat nad projektem objął Instytut Polski w Mińsku, a patronat medialny portal „muzealnictwo.com”.
Projekt został dofinansowany w ramach programu RITA.

(fot. Autorka)