Fort Gerharda jest – obok latarni morskiej – jednym z najważniejszych zabytków Świnoujścia. Ta świetnie zachowana twierdza została wybudowana w latach 1848–1859 za czasów panowania pruskich władców na tym obszarze. Inicjatorem budowy fortu był Gerhard Cornelius van Wallrave, znany w XVIII wieku architekt, projektant zarówno obiektów militarnych (rozbudowa Twierdzy Kłodzkiej oraz ważnych twierdz i umocnień – w Szczecinie, Nysie, Brzegu, Głogowie, Koźlu i Świdnicy), jak i cywilnych, do których m.in. należą bramy miasta Szczecina, w tym Brama Portowa i Brama Królewska (zachowane do dziś). To właśnie imieniem tego pruskiego oficera dzisiejsi gospodarze zabytku nazwali dawny Fort Wschodni – Fortem Gerharda.

Fot. A. Kisiel

Na przestrzeni dziejów fortyfikacja zmieniała właścicieli i różne było jej przeznaczenie. Początkowo obsadzona była przez 300 piechurów i artylerzystów, a na stanie jej uzbrojenia znajdowały się 4 armaty nadbrzeżne Kruppa kalibru 210 mm, 7 armat kalibru 150 mm, artyleria polowa, a w późniejszym okresie karabiny maszynowe. Po I wojnie światowej obiekt przeszedł pod zarząd niemieckiej marynarki wojennej i pełnił rolę pomocniczą aż do końca II wojny światowej. Po II wojnie stacjonowali tu Rosjanie, którzy w 1962 roku oddali fort miastu. Po odejściu Rosjan pomieszczenia fortu wykorzystywane były jako magazyny. Z czasem miasto opuściło ten teren, a w 2001 roku nowym gospodarzem Fortu Gerharda zostali miłośnicy historii – grupa rekonstrukcyjna Towarzystwa Naukowego im. Karola Estreichera, opiekująca się zabytkiem oraz organizująca dodatkowe atrakcje turystom zwiedzającym obiekt.

Dzięki staraniom Towarzystwa na terenie Fortu Gerharda powstało Muzeum Obrony Wybrzeża, ze szczególnym uwzględnieniem historii rozwoju fortyfikacji nadbrzeżnych. Początkowo była to mała ekspozycja tematyczna z eksponatami prezentującymi historię twierdzy, dziś zbiory Muzeum liczą ok. 2000 eksponatów. Najciekawsze z nich to m.in.:
– artyleria forteczna z okresu II wojny światowej,
– unikatowa w skali Europy i jedna z dwóch istniejących na świecie wieża forteczna Pantherturm, depozyt Muzeum Narodowego w Szczecinie,
– działo forteczne KWK 38 z Wału Atlantyckiego,
– działo 8,8 cm z niemieckiego okrętu wojennego, wykorzystywane w fortyfikacji nadbrzeżnej,
– słynny PAW 600 – niemieckie działo przeciwpancerne, wydobyte z kanału portowego w Świnoujściu podczas prac czerpalnych. To unikat na skalę światową. Są jeszcze tylko dwa takie egzemplarze, obydwa w muzeach w Stanach Zjednoczonych, w tym jedno w Forcie Knox.

Fot. A. Kisiel

Wszystkie eksponaty Muzeum znajdującego się na terenie Fortu Gerharda stanowią własność Stowarzyszenia, z wyjątkiem wieży fortecznej Pantherturm. Szczególnie bliskie gospodarzom Fortu są zbiory po 34. Pułku Fizylierów im. Królowej Szwecji Wiktorii, w którym służyli też Polacy. Była to jedna z formacji obsługujących Fort. Wśród eksponatów dotyczących tego pułku znajdują się m.in. zdjęcia dokumentów Jerzego Barańskiego, którego wcielono do pułku w Świnoujściu. Historia służby wojskowej i losów tego żołnierza to zarazem historia zawikłanych losów Polaków na przestrzeni ostatnich 100 lat.

W 2010 roku Muzeum uzyskało osobowość prawną, po uzgodnieniu statutu placówki z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Zgodnie ze statutem, Muzeum jest instytucją kultury, której organizatorem jest prywatny fundator zapewniający środki niezbędne do funkcjonowania, utrzymania i rozwoju placówki.

Głównym źródłem utrzymania placówki są wpływy ze zwiedzania Fortu. Rocznie twierdzę i Muzeum odwiedza od 40 do 45 tysięcy osób. Gospodarze oferują swoim gościom spotkanie z „żywą historią”. W Forcie rezyduje historyczny komendant Twierdzy Morskiej, a po całym obiekcie oprowadzają turystów studenci przebrani w pruskie mundury. Zwiedzanie może się odbywać indywidualnie bądź grupowo, zawsze z przewodnikiem. Latem turyści formowani są w mały pododdział poddawany musztrze – na wzór dawnych żołnierskich ćwiczeń pod komendą pruskiego żołdaka. Musztra obejmuje przemarsz kazamatami twierdzy, czyli schronami połączonymi z fortem podziemnymi tunelami, zwiedzanie magazynów amunicyjnych, remiz artyleryjskich oraz stanowisk ogniowych. Na trasie znajdują się także stylowe koszary, a nawet sławojki.

Fot. A. Kisiel

We wnętrzach reduty i w jej otoczeniu znajdują się także m.in.: ekspozycja mundurów armii pruskiej i niemieckiej od 1840 roku, kolekcja broni strzeleckiej, artylerii i amunicji oraz kuchnia polowa typu niemieckiego wz. 1909 z 1916 roku z kompletnym wyposażeniem.

Istotnym elementem oferty edukacyjnej Fortu Gerharda jest także udział w imprezach cyklicznych o charakterze historycznym. Latem 2013 r. zorganizowano tu Dni Fortu z niezwykłą inscenizacją Piekła Okopów, z udziałem grup rekonstrukcyjnych oraz narracją samego Bogusława Wołoszańskiego. Coroczne Dni Twierdzy to także okazja do promocji obiektów historycznych zlokalizowanych w pobliżu, które nie mają swojego gospodarza. Takim obiektem jest np. Bateria Vineta, do niedawna jeden z najbardziej tajnych obiektów w regionie. Dzięki staraniom pasjonatów z Fortu Gerharda, uratowano przed zniszczeniem maszynownię tej jednostki militarnej.

Aktywność załogi Fortu w dziedzinie propagowania historii regionu, ratowania zabytków i organizowania ciekawych imprez dla turystów jest trudna do przecenienia. Celem tej działalności jest zarówno opieka nad tym, co pozostało po dawnych i współczesnych gospodarzach tych ziem, jak i propagowanie idei ochrony wspólnego dziedzictwa kulturowego, niezależnie od tego, kim byli w przeszłości mieszkańcy tego regionu Polski.

Fot. A. Kisiel