Digitalizacja, opracowanie i udostępnianie kolekcji Flore Tropicale w Ogrodzie Botanicznym Uniwersytetu Warszawskiego.

Zapytani o miejsca przechowywania kolekcji ikonograficznych, nierzadko bez większego zastanowienia odpowiadamy: „muzeum” bądź „zbiory prywatne”. Jeśli jednak pytanie dotyczy kolekcji ilustracji botanicznych? Czy na pewno to jedyne miejsca, w których możemy trafić na takie kolekcje? Często nawet nie zdajemy sobie sprawy, gdzie spotkać możemy tego typu zbiory – zbiory, które mogą stać się interesującym materiałem badawczym zarówno dla historyków sztuki, jak i przedstawicieli innych dziedzin.

Opisaną powyżej sytuację trafnie charakteryzuje kolekcja uznana za „zbiór specjalny Filii Biblioteki Wydziału Biologii Uniwersytetu Warszawskiego”, nad którą pieczę trzyma uniwersytecki Ogród Botaniczny. Kolekcja to niezwykła, gdyż składa się z ponad 30000 grafik, rysunków i druków poligraficznych, powstałych od końca XVIII do 1 ćwierci XX w., przedstawiających głównie wizerunki i pokroje roślin z różnych części świata, ale także architekturę ogrodowo-wystawienniczą, owoce, grzyby, a nawet owady. Kolekcja zgromadzona w 168 oprawnych w skórę i tłoczonych na grzbietach tekach jest owocem pasji jednego człowieka, katolickiego księdza oraz amatora-botanika – Władysława Michała Zaleskiego. Ksiądz Zaleski to postać barwna i ciekawa. Urodzony w 1852 roku w Wielonie pod Kownem na Litwie, wykształcony w Rzymie, przez blisko 30 lat był delegatem apostolskim Indii Wschodnich, arcybiskupem Teb i patriarchą Antiochii. Podczas swojej wieloletniej posługi rezydował w Kandy na Cejlonie, tam też zapewne tworzył swój zbiór. Nazwał go Flore Tropicale, najprawdopodobniej w związku z zamiarem kolekcjonowania ilustracji roślin tropikalnych, z czasem jednak przestał ograniczać swój wybór do roślin egzotycznych, zbierając także wizerunki roślin typowo europejskich.

Charakterystyczną cechą zbioru jest pochodzenie jego zawartości – z drobnymi wyjątkami są to ilustracje z najsłynniejszych europejskich periodyków botanicznych. Kolekcja powstawała przez blisko 35 lat i według wszelkiego prawdopodobieństwa została zamknięta około 1921 roku (4 lata przed śmiercią arcybiskupa Zaleskiego). Liczyła wówczas 31786 plansz, obejmujących 24492 gatunki botaniczne. Dzięki zachowanej korespondencji arcybiskupa Zaleskiego wiadomo, że zależało mu, aby zbiór ów trafił do specjalistycznego księgozbioru wydziałowego jednej z polskich uczelni wyższych, „gdzie wszyscy, co się zajmują studiami botanicznymi, łatwiejszy mieliby do niego dostęp” (fragment listu z 1910 roku).

Tak też się stało. Przed II wojną światową zbiór Flore Tropicale znany był tylko niewielkiej grupie specjalistów, dzięki czemu schowany między czasopismami w bibliotece Szkoły Handlowej przetrwał wojnę w stanie wręcz nienaruszonym. Po 1945 roku powrócił na swoje miejsce na Wydziale Biologii Uniwersytetu Warszawskiego, a jego znaczenie podsumował dobitnie Prof. Bolesław Hryniewiecki, organizator i kierownik Zakładu Systematyki Roślin oraz wieloletni dyrektor Ogrodu Botanicznego, który – opisując w 1948 roku pokrótce losy warszawskich ogrodów botanicznych – nazwał zbiór „skarbem prawdziwym uratowanym przed grabieżą”. W 2006 roku decyzją ówczesnej dziekan Wydziału Biologii UW zbiór został oficjalnie przekazany Ogrodowi Botanicznemu.

W 2012 roku dzięki wsparciu Narodowego Instytutu Audiowizualnego w ramach programu Dziedzictwo Cyfrowe, Fundacja Uniwersytetu Warszawskiego wraz z Ogrodem Botanicznym UW zrealizowali I etap projektu nazwanego „Botanicze Archiwalia”, który obejmował zabezpieczenie, częściową digitalizację, opracowanie i cyfrowe udostępnienie ikonograficznych zbiorów znajdujących się w archiwum Ogrodu Botanicznego UW. Pierwszy etap tego wieloletniego projektu objął część zasobów archiwum w postaci szklanych negatywów autorstwa prof. Romana Kobendzy dokumentujących rośliny z kolekcji Ogrodu z lat 1930–1950 oraz blisko 10% kolekcji Flore Tropicale.

W przypadku Flore Tropicale na początku zabezpieczono, skatalogowano i zdigitalizowano określoną część zbioru. Następnie przez kilka miesięcy ekipa składająca się z botaników oraz historyków sztuki opracowywała wybrany materiał. W efekcie przy współpracy Fundacji Archeologia Fotografii zdigitalizowano 8000 jednostek, tyleż samo opracowano botanicznie, opracowania historyczno-artystycznego doczekało się 3360 jednostek.  Przy zetknięciu się z tak dużym zbiorem, jednocześnie nieznanym w szerszym środowisku oraz przy założeniu opracowania go zarówno pod kątem historyczno-artystycznym, jak i botanicznym, praca w zespole stała się ciekawym przedsięwzięciem wynikającym ze współpracy różnych środowisk badawczych, dla których poszczególne ilustracje niosły ze sobą najczęściej zupełnie inne treści. Owo inne spojrzenie, inne podejście i metodologia pracy zaowocowały realizacją tego niezwykle interesującego projektu. Należy zatem mieć nadzieję na kontynuację prac, aby w ciągu najbliższych lat światło dzienne w pełnej okazałości ujrzała cała kolekcja Flore Tropicale.

Wraz z wiosennym otwarciem Ogrodu Botanicznego UW dla zwiedzających swoją premierę świętuje strona internetowa o nazwie Floratheca prezentująca część opisanych zbiorów. Warto zatem na żywo zobaczyć budzący się do życia po zimowych chłodach Ogród, a następnie – już w wirtualnym świecie – obejrzeć część jego jakże ciekawych zasobów na portalu prezentującym te niezwykłe botaniczne archiwalia.