W Muzeum Narodowym w Warszawie zakończyła się konserwacja Bitwy pod Grunwaldem Jana Matejki z 1878 roku.

Renowacja obrazu trwała ponad dwa lata i składała się z dwóch etapów: prac konserwatorsko-restauratorskich (strukturalnych) prowadzonych na podobraziu oraz renowacji lica obrazu, czyli warstwy malarskiej. Prace rozpoczęły się w lipcu 2010 roku, a zakończyły w sierpniu 2012 roku. Ze względu na duże rozmiary obrazu (42 m²) konserwację przeprowadzono w specjalnie do tego celu zaadaptowanej Sali Matejkowskiej MNW, gdzie obraz jest eksponowany. Podczas renowacji zastosowano najnowszą aparaturę do badań w promieniach podczerwonych i rentgenowskich.

Trochę historii 

Pierwszą konserwację Bitwy pod Grunwaldem wykonał w latach 20. zespół pod kierunkiem prof. Tadeusza Pruszkowskiego. Następnie w latach 1945–1949 zespół pod kierownictwem prof. Bohdana Marconiego przeprowadził kompleksową konserwację obrazu. Była ona podyktowana złym stanem zachowania dzieła, które podczas II wojny światowej przez trzy i pół roku zakopane było w ziemi, w szopie Taborów Miejskich w Lublinie. Bardzo niekorzystne warunki przechowywania sprawiły, że obraz Matejki uległ procesom destrukcyjnym. Płócienne podobrazie częściowo przegniło i zbutwiało, zaś spoiwo warstwy malarskiej uległo znacznemu rozkładowi. Później Bitwa pod Grunwaldem jeszcze dwukrotnie poddawana była mniejszym zabiegom konserwatorskim – w latach 70. XX wieku oraz w 1999 roku. Widoczne i powoli postępujące pogorszenie stanu obrazu zauważono kilka lat po powrocie z wypożyczenia obrazu do Wilna w 1999 roku. Szansą na przeprowadzenie drugiej w historii, pełnej i gruntownej konserwacji stała się 600. rocznica bitwy pod Grunwaldem przypadająca na rok 2010 oraz plany wypożyczenia obrazu na wystawę Obok. Polska – Niemcy. 1000 lat historii w sztuce do Berlina.

Etapy konserwacji 

Przeprowadzona w latach 2010–2012 konserwacja Bitwy pod Grunwaldem obejmowała następujące etapy:

– wymianę starego dublażu na nowy (mechaniczne usunięcie wzmacniającego płótna i jego spoiwa, zespolenie i uzupełnienie wszystkich uszkodzeń i ubytków płótna, opracowanie miejscowych wzmocnień klejonych partii, wykonanie nowego dublażu);

– wymianę krosna na nowe, metalowe, samonaprężające;

– oczyszczenie lica, usunięcie werniksów i retuszy;

– wymiana kitów (uzupełnienia ubytków warstwy malarskiej);

– retusz wypełnionych kitem ubytków warstwy malarskiej;

– położenie nowego werniksu.

I etap: prace na podobraziu

W połowie czerwca 2010 roku przystąpiono do wykonania szczegółowych badań, dzięki którym wstępnie określono stopień degradacji materiałów organicznych i stan mikrobiologiczny obrazu. W dniach 6–13 lipca Bitwa pod Grunwaldem, której lico wcześniej zaklejono bibułą zabezpieczającą, została zdjęta ze ściany i położona na specjalnie do tego celu zbudowanym drewnianym podeście. Następnie przystąpiono do zdemontowania ramy i usunięcia metalowego blejtramu. W następnej fazie prac usunięto zespolone z oryginałem masą woskowo-żywiczną płótno dublujące, które stanowiło wzmocnienie obrazu w latach 1948–2010. 22 listopada 2010 zainstalowano przenośne pochłaniacze par rozpuszczalników. Urządzenia te umożliwiały realizację kolejnego etapu prac. Po mechanicznym i chemicznym usunięciu resztek masy dublującej oraz dawnych reperacji uszkodzeń płótna wykonano impregnację. Następnie przeprowadzono ponowne reperacje uszkodzeń mechanicznych płótna (rozdarć i ubytków). W 2011 roku wykonano nowy dublaż przy zastosowaniu techniki opartej na żywicach syntetycznych (Beva-Film, Beva 371). Wybór ten podyktowany był m.in. większą niż w przypadku masy woskowo-żywicznej siłą klejenia, mniejszym ciężarem spoiwa łączącego oba płótna i jego dużo większą elastycznością. Odwrócenie obrazu warstwą malarską do góry nastąpiło we wrześniu 2011 roku. W wyniku naprawienia i wyrównania zniekształconych krawędzi obrazu powierzchnia płótna powiększyła się o 0,7 m² (w wysokości o 4 cm, w szerokości o 3 cm). Pierwszy etap prac trwał 284 dni. W tym czasie konserwatorzy MNW zużyli 2500 ostrzy skalpeli chirurgicznych oraz ok.150 litrów różnych rozpuszczalników.

II etap: prace na warstwie malarskiej 

W październiku 2011 roku przystąpiono do drugiego etapu konserwacji. Jednym z najważniejszych jej elementów było oczyszczenie warstwy malarskiej. Przed przystąpieniem do prac na licu obrazu usunięto bibułkę japońską, która od czerwca 2010 roku zabezpieczała i chroniła je przed najdrobniejszymi nawet uszkodzeniami. Wykonano również niezbędne badania fizykochemiczne identyfikujące spoiwa pierwotnie i wtórnie użyte w obrazie. Następnie usunięto, pochodzące z kilku wcześniejszych konserwacji, wtórne werniksy, retusze oraz kity wypełniające ubytki warstwy malarskiej. Prace prowadzono dwutorowo: chemicznie, przy użyciu rozpuszczalników i mechanicznie, za pomocą skalpeli. W miejscu starych kitów wykonano nowe, wiernie naśladujące fakturę warstwy malarskiej. Przed przystąpieniem do retuszu obraz zawerniksowano. Krosno obrazu wymieniono na nowe – aluminiowe, samonaprężające, które zapewnia obrazowi równomierny naciąg. Specjalny stelaż odsunięty od ściany o 70 cm stanowi konstrukcję nośną obrazu. Konstrukcja i krosno zostały zaprojektowane przez Henryka Arendarskiego. 30 marca 2012 roku Bitwę pod Grunwaldem z powrotem zawieszono na ścianie w Sali Matejkowskiej MNW. Ostatnim etapem prac konserwatorskich było wykonanie nowych retuszy i ich zawerniksowanie. Na koniec obraz otrzymał nową ramę projektu Grzegorza Janczarskiego. Konserwacja Bitwy pod Grunwaldem zakończyła się 8 sierpnia 2012 roku. Wygląd dzieła nie zmienił się w sposób zasadniczy, różnica jest subtelna, natomiast barwy odzyskały głębię, wyrazistość i intensywność.

Ludzie 

Ten największy pod względem rozmiarów obraz w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie konserwował zespół Pracowni Konserwacji Malarstwa Na Płótnie: Dorota Pliś (kierownik pracowni), Katarzyna Jastrzębska, Barbara Kurzyk-Soudah, Anna Lewandowska, Piotr Lisowski, Małgorzata Pawłowska, Magdalena Wesołowska oraz konserwatorzy z zewnątrz: Barbara Drobińska-Sowula, Ksenia Zdzieszyńska-Demolin i Zofia Dadko. Nadzór nad całością prac sprawował Główny Konserwator MNW Dorota Ignatowicz-Woźniakowska.

Na podstawie materiałów źródłowych dostarczonych przez Muzeum Narodowe w Warszawie. Dziękujemy za pomoc Pani Dorocie Ignatowicz-Woźniakowskiej, Głównemu Konserwatorowi Muzeum Narodowego w Warszawie.